Ватандин ЧIехи дяведин йисара чапхунчивилин, Советрин Союз тIвар алай зурба уьлкве барбатI авунин, халкьар лукIвиле тунин мурадар аваз атай душмандихъ галаз Яру Армиядин кьушунри пара къизгъин женгер кьиле тухвана, ЧIехи Гъалибвал мукьва авур гзаф вакъиаяр хьана. Пудкъанни цIувад йис идалай вилик, 1944-йисан 27-январдиз, Ленинград шегьердин агьалияр ва чи кьушунар Германиядин фашистрин гьалкъадай экъечIунни гьа ихьтин зурба вакъиайрик акатзава.

Ленинан тIвар алай шегьер фашистрикай хуьн патал кьиле фейи  женгера Кеферпатан, Кефердинни РагъакIидай патан, Ленинградский, Волховский, Карельский, Прибалтийский фронтрин кьушунри, уьлкведин ПВО-дин, авиациядин соединенийри, Яру пайдах авай Балтийский флотди, Чудский, Ладожский, Онежский военный флотилийри, Ленинград шегьерда ва областда тешкилнавай партизанрин дестейри, гъиле яракь кьаз жедай кьван агьалийри иштиракнай.

Ленинград кьуниз Германиядин кьиле авайбуру гьам военный,  гьамни политический жигьетдай еке метлеб гузвай. Ам Советрин Союздин политикадин, стратегиядин ва экономикадин зурба центр яз гьисабзавай. Эгер шегьер гъиляй акъатнайтIа, СССР-дин кеферпатан районарни душмандин гуьзчивилик акатзавай, Балтикадин флотдихъни Балтийский гьуьлел акъваздай,  душмандиз акси гьужумардай мумкинвал амукьдачир.

Гьа икI, душмандин хура акъвазун ва ше­гьер хуьн патал чи кьушунра 540 агъзур аскер, 5000 туп ва миномет, 700 танк, 235 самолет, женгинин 19 гими авай. Душмандихъ ла­гьайтIа, 810 агъзур аскер, 5300 тупарни минометар, 440 танк, 1200 самолет авай.

Ленинград патал кьиле фейи женг кьуд патал пай жезва. Сад лагьайди 1941-йисан июлдинни сентябрдин варцарал ацалтзава. И чIавуз фашистри шегьердиз са тIимил яргъалай тупарай ва минометрай гуьлле гузвай. Прибалтикада авай советрин кьушунрин аксивал алудна, фашистрин геллегьри кьиблединни рагъакIидай патахъай шегьердал вегьена. Кефердихъай Ленинграддал финн­рин кьушунри гьужумна. 14-июлдиз душман Луга вацIув агакьна ва Шимск поселокдин рагъакIидай пата авай плацдарм кьуна.

Советрин кьушунри игитвилелди акси­валзавайтIани, душманди сенгеррай еке хъалхъам акъудна ва, оборонадин Лужский цIарцIелай чапла патай фена, Новгород кьуна. 20-августдиз Чудово шегьердиз гьахьна, Ленинград уьлкведихъ галаз алакъалу ийизвай Москва-Ленинград шегьре ва ракьун рехъ атIана. Финнрини виликди еримишна. 4-сентябрдиз фашистри инсафсузвилелди Лениграддал цавайни, чилелайни бомбайрин, гуьллейрин хар къурна. 8-сентябрдиз Шлиссельбург кьуналди, немсерин кьушунри Ленинграддиз кьураматдай фенвай рехъни агална. Шегьер лугьуз тежедай жуьреда кIеве гьатна. Немсер шегьердин лап мукьварив атанвай, абуру датIана гуьлле гузвай. Шегьердиз фидай кьве рехъ амай — Ладожский вирелай ва гьавадай.

Ленинград кьун патал гзаф алахъунар авунатIани, душмандивай мад виликди физ хьанач. Гьуьл галай патахъай немсерин вилик пад кьун патал Моонзунддин островрал, Ханко полуостровдал, Таллиндин военно-морской базадал алай, Ораниенбаумдин плацдармдин ва Кронштадтдин кьушунри къагьриманвилелди женгер чIугуна. И жуьреда аксивал авурвиляй душмандин гьужум лап зайиф хьана, сентябрдин эхирра адахъ ерли къуват амукьнач. Регьятдиз Ленинград кьунин планни тIач хьана. Ленинграддин къваларив оборона кьур душмандихъ Москва галай терефдихъ фидай ва армийрин “Центр”  группадиз куьмек гудай мумкинвални амукьнач.

Женгинин кьвед лагьай пай 1941-йисан октябрдилай 1943-йисан 12-январдалди давам хьана. Виридалайни четин вахт.

8-ноябрдиз немсерин кьушунри Тихвин кьуна ва Ладожский вирел физвай ракьун рехъни агална. Гьалкъада гьатнавай шегьер­диз парар дашмишдай са мумкинвални амукь­нач. Советрин кьушунар шегьер гьалкъадай акъудун патал са шумуд сеферда алахъна. ИкI, ноябрдиз-декабрдиз Тихвин азад авун патал 1942-йисан январдиз-апрелдиз Любандин ва августдиз-октябрдиз Синявинодин операцияр тешкилна. Абурухъ агалкьун хьаначтIани, шегьер михьиз кьун патал тешкилзавай немсерин гьужум тахьай мисална.

Шегьердал бомбаяр вегьин, ам тупарай, минометрай ягъун гьа виликдай хьиз давамарзавай. Советрин инсанри шегьер хуьн патал чпелай алакьдай вири крар авуна. Ленинграддин промышленностдин карханаяр акъвазарнач, фронт патал яракьарни, парталарни ва маса шейэрни гьазурна. Душмандиз партизанрин дестейри еке зиянар гана.

Пуд лагьай пай 1943-йисан январдилай гатIунзава. И чIавуз Ленинграддин кIаник “Искра” тIвар алаз стратегиядин гьужумдин операция кьиле тухванай. 12-январдиз Ленин­граддин фронтдин 67-армиядин соединенийри, Волховский фронтдин 8-армиядин частари, гьавадин 13 ва 14-армийрин, Балтикадин флотдин авиациядин куьмекни галаз Шлиссельбургдинни Синявинодин арада авай душмандал гьужумар авуна. 18-январдиз чи кьушунар чеб чпел ацалтна ва абуру Шлиссельбург немсерикай азадна. Ладога вирин кьиблепата 18 йикъан къене 36 километрдин ракьун рехъ чIугуна. Анай Ленинграддиз парарив ацIанвай поездар фена, амма шегьердихъ галаз авай уьлкведин алакъа тамамвилелди арадал хкиз хьанвачир. Ленинграддиз физвай ракьун рекьер душманди кьатI-кьатIнавай. Кьураматдай фенвай рекье­рин иесивал авун патал чи кьушунри тешкилай гьужумрихъни агалкьун хьаначир.

1943-йисан гатуз ва зулуз Ленинграддинни Волховдин фронтрин кьушунри авур алахъунри душмандиз шегьер мад тамамвилелди гьалкъада хутадай мумкинвал ганач. Гьа са вахтунда чи кьушунри душмандикай Волхов вацIал алай Киришский плацдарм азадна, еке метлеб авай Синявино кьуна ва санлай гьалар хъсанарна.

Кьуд лагьай пай 1944-йисан январь-февраль варцарал ацалтзава. Йисан сифте кьиляй советрин кьушунри Ленинграддинни Новгороддин стратегиядин метлеб авай операция кьиле тухвана. 14-январдиз Балтий­ский флотдин куьмекни галаз Ленинграддин фронтдин кьушунри Ораниенбаумдин плацдармдилай Ропша шегьердал ва Яру хуьрел гьужум башламишна. 20-январдиз Ропшадин районда гьужумдиз фенвай чи частар сад-садак какахьна, Петергофдин къваларив гвай душмандин дестеяр къирмишна ва мадни виликди еримишна, Новгород фашистрин гъиляй ахкъудна. Январдин эхирра Пушкин, Красногвардейск ва Тосно шегьерарни азадна. 1944-йисан 27-январдиз Ленинград шегьер михьиз гьалкъадай акъудна ва ана салют гана.

12-февралдиз партизанрин иштираквални аваз чи кьушунар Луга шегьердиз гьахьна. Волховдин, Ленинграддин ва Прибалтикадин фронтрин кьушунри душмандиз фир-тефир чка сална, душмандин “Кеферпад” армияр барбатIна, Ленинградский, Калининский областарни азадна. 1-мартдиз чи кьушунар Латвия ССР-дин сергьятдив агакьна.

Ленинград шегьер ва область фашистрикай хуьнин ва азад авунин къизгъин  женгера Советрин Союздин вири миллетрин векилри, гьа жергедай яз, дагъустанвийрини иштиракна.

Хийир Эмиров