Библиотека инсаниятдин зигьин хуьзвай ва терг ийиз тежер тек са чешме я.

Артур  Шопенгауэр

Итиж ийизвай суалриз жавабар ктабрай жагъун тавуна, мад гьинай жагъида, инсаниятдин акьул-камал гьихьтин дережайрив агакьнаватIа, ктабрай чир тахьана, мад гьинай чириз жеда?..

Секинат  Мусаева

Дагъустан Урусатдин кьиблепатан  сергьятдал алай республика я. Адахъ агъзур йисарин тарих ава. Алатнавай йисара Дагъларин уьлкведин  бинелу халкьар чпин багъри накьвар, аслу туширвал сан-гьисаб авачир кьван чапхунчийрикай хуьниз мажбур хьана. Чпин Ватан хуьзвай дагъвийри еке кьегьалвилер авуна, гзаф ивияр экъична.

Чи улу-бубайрин руьгьдин уьмуьрда ва яшайишда хьайи агьвалатрихъ галаз алакъалу хейлин ивиррикай чун гьамишалугъ яз магьрум хьанва. Гьа са вахтунда лугьун лазим я хьи, халкьдин вичин алахъунрин, тарихчийрин, археологрин, къадим девиррин тарихар чирунал рикI алайбурун ахтармишунрин нетижада чи халкьдин руьгьдин са кьадар ивирар  алай аямдин несилрив агакьариз алакьна.

ИкI, Дагъустандин ва адан бинелу халкьарин тарихдиз талукьарнавай самбар ктабар акъуднава, Дагъларин уьлкведиз атай ва ана кьиле фейи вакъиайрин шагьидар хьайи ксарин рекьерин къейдериз талукь кхьинарни ама. Абурухъ галаз республикадин гъилин хатIарин махсус фондара, институтра таниш жедай мумкинвал ава. Абуру чеб ахтармишдайбур гуьзлемишзава. Дагъустандин тарихдин делилар хуьзвай кьилин макан Махачкъала шегьерда кардик квай Р.Гьамзатован тIварунихъ галай Республикадин Милли библиотека я лагьайтIа, чун ягъал­миш жедач. Ина 700 агъзурдав агакьна тарихдин документар хуьзва, абурун саламатвилин патахъай неинки библиотекадин директор Алиев Али Жаватовичан, гьакI ктабханадин отделрин руководителрин хивени зурба жавабдарвал ава. А къуллугъчийрикай сад тир  Мусаева  Секинат  Нарудиновнадикай  чун и макъалада гегьеншдаказ рахада. Амма и суьгьбетдал элячIдалди вилик заз лугьуз кIанзава: ктабар, чебни тарихдин ктабар, кIелуникай кьил къакъудмир. ГьикI хьи, алатай вахтара чи халкьдин тарихда кьиле фейи вакъиайрикай хабардар яз хьун, тарихдиз талукь делилар акьалтзавай несилривни агакьарун гьар са дагъустанвидин пак буржи я.

* * *

Гилан Ахцегь райондик акатзавай хуьрерин агьалийривай вири девирра чпин руьгьдин, материальный культурадин акьалтIай къиметлу девлетар цIийи-цIийи несилрив агакьариз хьана. И кар субутарун патал, мисал яз, кьетIен гуьзчивилик кваз хуьзвай Хуьруьгрин тамун, Мичегьрин агъзур йис кьван хьанвай мегъуьн тарцин, Къурукаларин  гугурт квай чими ятарин, Цуругърин чарчардин, Ахцегьрин КIелед хивен, Мугъулат дередин ва маса ивиррин тIварар кьаз жеда.

Ахцегь район 33 хуьруькай ибарат я. Райцентрадивай кефердихъни рагъакIидай патахъ кIуьд километрдин мензилда, Самур вацIун къерехда, РД-дин культурадин ла­йихлу къуллугъчи Мусаева Секинат Нару­диновнадин ватан тир КьакIарин хуьр экIя хьанва.

Секинат лежберрин хизанда дидедиз хьана. Диде-бубади чпин руш аял чIавалай хайи халкьдин тарихдал, адетрал рикI алаз тербияламишна. ЧIехи жердавай дагъви руша  багъри ерийриз ийизвай майилвилер къвердавай артух хьана. КIвалин асул кIвалах­ри­кай азад хьайи  вахтара Секинат тIебиатдал фидай, хуьруьн гуьзел мензерайри адан руьгьдин къамат арадал атуниз зурба таъсир авуна.

Вичин ери-бине КьакIарин хуьряй тир  шаир, философиядин илимрин доктор, профессор, зи муаллим хьайи Гьуьсейнов Омар Межидовича кхьенай: “Хайи  накьварихъ, багъри ксарихъ, абурун яша­йиш­дихъ, медениятдихъ, чIалахъ, адетрихъ галаз инсандин алакъаяр акьван сихбур я хьи, а алакъаяр себеб яз, инсанди вичихъ ватан авайди гьиссда. “Ватан” лугьудай келима “диде” ва “буба” лугьудай келимайрихъ галаз сихдаказ алакъалу я. Инсанди хайи накьварихъ галаз вичин алакъа авайди гьисс авунихъ, ачухдаказ лагьайтIа, ам руьгьдин ахлакьдин ва меденивилин жигьетдай вилик фин патал акьалтIай еке метлеб ава”.

И гафарин керчеквал, гьелбетда, шаклувилик кутаз жедач. Омар Межидовичахъ хайи чилиз бахшнавай са жерге теснифарни ава. Инал чна са кьве мисал гъин:

Хайи накьвар, куьн заз гьикьван ширин я,

Лезгистандин дагълар, куьн вуч эркин я,

Самурдин яд, вун гатуз вуч серин я,

Ватандилай багьа затI жеч дуьньяда.

 

Сад хьиз кIан я заз Ахцегьар, Къусар, Къуба­,

Лезгистандин гьар са шегьер, хуьр — уба.

Мадни хьуй вун авайдалайни зурба,

Ватандилай багьа затI жеч дуьньяда.

(“Ватан”)

Алимарин утагъ я вун,

Чирвилерин чирагъ я вун.

Ватан кIани мерд рухвайрин,

Руьгьдин къеле, саф дагъ я вун.

 

Гьамиша асул хьурай вахъ,

Хъсан крар бул хьурай вахъ,

Берекатлу зул хьурай вахъ,

Девлетарни пара, КьакIар.

(“КьакIар”)

Зун ви хва я, ваз вафалу арха я,

Ви садвал заз чандилайни багьа я,

Сад хъхьунихъ зун тамарзу, суза я,

Сад хъхьана ахквадатIа, зи Ватан?

(“Лезгистан”)

Омар Межидовичан шииррин и цIарарик гьич са кIусни фашалвал квач. Шаир яз, ада неинки хайи хуьруьн, гьакI вири Лезгистандин жемятдин руьгьдин майилвилер, эрзиманар гьихьтинбур ятIа жанлудаказ къалурзава.

КьакIарин хуьряй акъатай, чпин лайихлувилерал гьич са кIусни шак текъвезвай ксарин сан екеди я. Абурун арада Секинат Мусаевани ава. Ша чна инал и дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай галай-галайвал суьгьбет ийин. Гьа икI, йисар къвез алатзавай. Секината хайи халкьдин медениятдиз ийизвай итижни артух ­жезвай. Хуьруьн школада кIелзавай йисара ада муаллимрин тарсарихъ дикъетдивди яб акалдай. Халкьдин тарихдиз ва культурадиз талукь ктабар ашкъидалди кIелдай, гьатта колхоздин чуьллера кIвалахдай  вахтарани галай юлдашри ял акъадардай ­береда Секинат  ктабни гъиле аваз цуьквери дуьзмишнавай кIунтIал хкаж жедай ва вичин рикIяй  ада чирвилерин алемдиз сейр ийидай. Гьа икI, адан аял, жаван йисар ­алатна.

Эвленмиш хьайидалай гуьгъуьниз Секинат вичин уьмуьрдин юлдашни галаз Дагъус­тандин меркездиз куьч хьана. Ина ам ДГУ-дин филфакдин библиотечный отделенидик экечIна.  Вуз ада 1986-йисуз агалкьунралди акьалтIарна. Лагьана кIанда хьи, Секината библиотекарь яз гьеле 1975-йисалай кIва­ла­хиз гатIуннай. Къенин йикъалди  и пешедиз вафалувал хвенва.

Саки 45 йисан муддатда хайи ерияр ­чирдай ва милли литературадин отделда биб­л­иоте­карвал авун — Секинат Нарудиновнадин зегьметдин стаж гьа ихьтинди я. Садра хкянавай пешедиз икI вафалу хьун анжах тариф авуниз лайихлу кар я. Пешедиз  вафалувилин, милли тарихдал, литературадал рикI хьунин ерияр Секинат Мусаевадин ивидик квай. И кар тестикьарун патал шаир ва философ Омар Гьуьсейнова вичин ватанэгьли дишегьлидин тIварцIихъ лагьанвай гафар эзбер хъувун кутугнава. “Инсанрик ктабр­ал рикI хьунин, чпин руьгьдинни ахлакьдин алем гьар юкъуз девлетлу ийиз  алахъунин, чпик вини дережадин агъайнивилин ерияр кутаз чалишмиш хьунин кIвалах тухун — им адал гъвечIи чIавалай хизанди агакьарай ирс я. А ирсиниз дагъви руша вичин вафалувал хвена”.

Бязибуруз библиотекардин кIвалах­дилай регьят кIвалах авачирди хьиз я. Им еке ягъал­мишвал, даяз фикир я. Библиотекарвал — им мукьуфдивди, рикI гваз кIвала­хун истемишзавай кеспи я. И кар акатай гьар нелай хьайи­тIани алакьдач. Анжах  дерин чирвилер авай, медени, сабурлу, масадан дердидикай хабар кьадай касдилай и пеше хъсандиз бажармишиз алакьда. Халис пешекар тир библиотекардиз кIелзавайбурухъ галаз  гьамиша хушдаказ рафатарвал авун хас я. Ада библиотекадиз атанвай касдиз меслятар къалурун, герек литература хкягъунин карда куьмек гун лазим я.

Халис пешекар библиотекардин чпикай винидихъ лагьанвай хьтин ерияр  Секинат Нарудиновнадиз тамам дережада хас я. Библиотекадиз къвезвайбурухъ галаз ихтибарвилелди хуш рафтарвал авуналди, и касди вичиз  кIелзавайбурун патай еке гьуьр­мет къазанмишнава. Ада вич Ватандихъ, халкьдихъ рикI кузвай кас яз къалурна­ва. Секинат Нарудиновнадин иштираквал аваз РД-дин Р.Гьамзатован тIварунихъ галай Милли библиотекада Дагъустандин алимрин, культурадин ва литературадин деятелрин ва гьуьндуьр дережадин маса ксарин уьмуьрдиз, яратмишунрин рекьиз талукьарнавай махсус гзаф кьадар серенжемар кьиле тухузва.

КIвалахдин рекьяй вичин юлдашрихъ галаз санал Секината библиотекадиз къвезвайбуруз къулай хьун патал вири жуьрейрин чараяр аквазва. Ада вахт-вахтунда экспозицияр, ктабринни журналрин выставкаяр, цIийиз акъатнавай шейэрихъ галаз танишарунин мярекатар тухузва.

Зун Дагъустандин Милли библиотекада  тешкилай, чеб виликамаз Секинат Нарудиновнади пландик кутур са жерге мярекатрин шагьид хьайиди я. Гьа ихьтин арайра зи рикIел Индиядин машгьур алим ва камалэгьли Шиали Ранганатанан ихьтин келимаяр къведай: «Сифте нубатда хъсан библиотекарь жагъурун, анжах ахпа библиотека ачухун герек я». И фикирдихъ галаз рази тежедай кас бажагьат гьалтда.

РД-дин Р.Гьамзатован тIварунихъ галай Милли библиотекадин хайи ерияр чирдай ва милли литературадин отделдин кьилин библиотекарь яз, къазанмишнавай еке агал­кьунрай ва республикадин вилик маса лайихлувилерай 2002-йисуз Мусаева Секинат Нарудиновнадиз РД-дин культурадин лайихлу работниквилин тIвар гана. Къуй вичин дережаяр мадни виниз хкаж хьурай!

* * *

Мусаева Секинат Нарудиновнадикай  яргъал йисарин стаж авай, вини дережадин пешекар библиотекардикай хьиз рахунихъ галаз сад хьиз, адан хизандин уьмуьрдиз талукь месэлани куд тавуна жедач. Секинат Нарудиновна сифте нубатда вафалу кайвани, пуд аялдин диде я. Адахъ кьуд хтулни ава. Мусурман дишегьлидиз хас тирвал ада вичин гъуьлуьн ва веледрин патахъай датIа­на къайгъу чIугвазва, хизандин къула цIай хуьзва, хушбахт уьмуьр кечир­миш­дай мумкинвал гунай халкь авур Халикьдиз дуьаяр ийизва. Миллетдин бинеяр хизанда кутазвайди, хизан уьмуьрдин  эвелимжи мектеб тирди аннамишзавай Секината вичиз диде-бубади гайи насигьатрал амалзава: сабурлувал, мергьяматлувал, масадан дердидикай хабар кьун, ягъалмиш хьайи касдилай гъил къачун хьтин ерияр са гафуналди, исламдин къанунрин истемишунар вилив хуьзва.

Гьелбетда, Секинатал ва адан уьмуьрдин юлдашдал  четинвилер ацалтнач, абуруз гьич са жуьредин дарвилерни акунач лугьуз жедач. Вичихъ галаз суьгьбет авур са сеферда Секината гъуьлни галаз чеб чарадавай кирида кьунвай кIвале 20 йисуз кьван яшамиш хьуниз, кIевера гьатайла, аялар хуьруьз диде-бубадин патав рахкуруниз мажбур хьайидакайни суьгьбетнай.

Амма кьисметди илитIай парар гьи­кьван агъурбур хьанатIани, Секината вири татугайвилериз таб гана, кайванивилин, ди­де­вилин пак буржийриз вафалувал хвена. Къейд авун лазим я хьи, гъуьлуьн диде-бу­­бади  Секина­тан уьмуьрда важиблу роль къугъвана. Секината дамахдивди лугьузва: “За гъуьлелай, адан диде-бубадилай, иллаки адан дидедилай, инсанвилел, рикIин михьивилел, масабурухъ галаз хуш рафтарвилер авунал гьалтайла, чешне къачуз хьайиди я”.

Къе, гзаф йисар алатайдалай кьулухъ, уьмуьрдин хъутIалрай вичин уьмуьрдин юлдашдихъ галаз лайихлудаказ экъечIай Секината сивел мили хъвер алаз лугьузва: “Зун жуван уьмуьрдал, кьисметдал рази я. За жуван хизандал, веледрал да­махзава”.

Гьакъикъатдани, хайи халкьдин арада, сад-садан гъавурда акьазвай хизанда аваз, веледар, хтулар къвалав гваз, рикI алай пешедал машгъул яз уьмуьрдикай лезет хкудун — им Аллагь-Таалади гунуг тушни бес! Жа­ваб ашкаради я — са шакни алачиз!

Секинат Мусаевани гьа ихьтин фикирдал ала. Герек литературадин суракьда аваз РД-дин Милли библиотекадиз акъатайла, суьгьбет авур гьар сеферда зун и кардихъ инанмиш хьана.

Мукьвара Секинат Нарудиновнадин 65 йис тамам хьанва. Чна адаз лишанлу и ва­къиа мубаракзава, адахъ чандин сагъвал, хизанда хушбахтвал, кIвалахда мадни еке агалкьунар хьун алхишзава!

Мурад Саид, шаир, критик, РФ-дин писателрин Союздин член