“Лезги газет”-диз (06.12.2018 й.), “Кьабулиз тежедай савкьат” тIвар алаз, Абдуселим Исмаилован критикадин макъала акъат­на. Макъала квекай ятIа гьеле чир жедалди, авторди, Фрейдан саягъда, тамам пси­хо­анализдин яргъи ихтилат ийизва. Ана ада инай-анай вичиз акур, белки, вичин ялавлу уьмуьрдин тежрибадай тир камалдин ккIа­лар гъиз, абурухъ вичин баянар акализ, инсанрин чIуру къилихрикай, хесетрикай, Эминни Сулейман негьзавайбурукай, чеб машгьур ийиз алахънавайбурукай, чIал чIурзавайбурукай, гьатта “Римдиз цIай ягъай­дакай” мисалар гъизва (амма а касди, грекви Герострата, Римдиз ваъ, вич хайи Эфес шегьердавай Артемидадин кишдиз — ибадатдин дарваздиз тир цIай ягъайди).

Гьа икI, критикди ихтилатдиз верер гуз-гуз, кIелзавайди гьазурзава.

Гила Абдуселим Исмаилован ихтилат Фейзудин Нагъиева Эминаз ийизвай “инадрикай” физва: “Бес виш йисан къене цIара­рикай бендер, бендерикай шиирар жез, халкьдин ядигар эменидив къадирлувилелди эгечIай ксари кIватIна, ктабра тур яратмишунрив икьван инаддивди эгечI-дани?” — кхьизва ада.

Эвелни-эвел чир хьун герек я: гьелелигда Етим Эминан вичин гъилелди кхьенвай са шиирни малум туш. (Рагьметлу Гъалиб Садыкъиди зав, Эминан хатIар я лагьана, “Дилбер медед” шиирдин са кьатI тир копия вуганай). ИкI тирди А.Исмаилован вичин гафарайни аквазва. Ада Етим Эминан шиирар, “виш йисан къене цIарарикай бендер, бендерикай шиирар жез”, халкьдин эменнидив “къадирлувилелди эгечIай ксари” кIватIнавайдакай лугьузва. Яни: 1) Етим Эминан шиирар идан-адан мецелай кIватIнавайбур я; 2) и кар себеб яз, абурукай лап гзафбурук гьа кьилдин ксаривай чиз-течиз ахъа хьанвай гъалатIарни акатнава; 3) гьавиляй, я Эминан вичин гъилин оригиналар, я хкяна тайинарнавай текстер, я къанундиз къачунвай эсерар авачиз хьайила идан-адан сиверай кIватIнавай эсеррин патахъай гьуьжетар авуни, чеб гьакъикъатдин гъавурда авачиз, “Эминак хуькуьрмир!” лугьузвайбурун гьарайри Эминан шииратдин ирс михьи авуниз, михьи авуна хуьниз хийирдин нетижаярни гудач; 4) и гьуьжетрал эхир эцигун патал, пешекаррикай тир комиссияди, вири ктабра авай шиирар чеб чпив гекъигуналди, абур патан гъалатIрикай михьна, Эминан шииратдин устадвилив, адан поэтикадив кьазвай “шииррин туьхкIуьрнавай текстер” къанундиз къачуна хкягъун ва ам академический издание яз акъудун патал гьазурун герек я.

Гила Абдуселим Исмаилова 2018-йисан “Пагь, чи уьмуьрар …” тIвар алаз акъатай ктаб туькIуьрайдал (Фейзудин Нагъиевал) илитIзавай тахсиррал акъвазин.

1. “Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал… — им икьван гагьда акъатай ктабра “Туькезбан” шиирдин сад лагьай цIар я. Рахун физвай ктабда “вун” ва “эцигиз” гафарин чкаяр дегишарнава” – кхьизва А.Исмаилова.

Инал критик “вири ктабрикай” рахун батIул я: “Туьквезбан” шиир сифте яз 1960-йисуз Агьед Агъаева туькIуьрай ктабда гьатна (тIвар “Туьквезбан” кхьин дуьз я — «Цуьквезбан», яни Цуькверин ханум»). И ктабда сифте цIар “Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал” къвезва.  Амма 1995-йисуз Гъалиб Садыкъиди туькIуь-рай ктабда и цIар “Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал” туьхкIуьрнава.

Етим Эминан шииррин ктабар туькIуь­райбурукай (Гь.Гьажибегов, Н.Агьмедов, А.Агъаев, Гъ.Садыкъи) шиирар туькIуьр­дай алакьун авай Гъ.Садыкъиди и цIарцIе “вун” гаф цIарцIин везиндикай хкатзавайди, кIелзавайдан фикир “вун” гафуни вичел желбзавайди кьатIайвиляй, белки, гафарин чкаяр дегишарна. Зи фикирдалди, ада и цIарцIин везинни чкадиз хканва. Гьелбетда, и цIарцIе кьилин фикир раижзавай гаф «вун» ваъ, «эцигиз» я. Шиирдин аваздиз мукьуфдивди яб гайи­тIа, аквада хьи, бейтерин вири цIарара кьве гьижадин гафара ударение кьвед лагьай гьижадал аватзава. Гьатта, адет яз, ударение кьвед лагьай гьижадал текъвезвай гафарани, умуми везиндин таъсирдик кваз, ударение сад лагьай гьижадилай герек чкадал хкведа. Яни, эгер кьве гьижадин гафара ударение гзафни-гзаф гьи гьижадал къвез­ватIа, а гафарин арада авай маса гафунини, цIарцIин ва я бейтинин умуми везиндин аваздик акахьун паталди, вичин ударение («буш, мягькем тушир ударение») герек чкадал гъида. Ихьтин къайда чIун галаз хуралай кIелза-вай шиирриз ва манийриз хас я (виликдай шиирар, манияр хьиз ва я Къуръандин суьреяр хьиз, лугьудай).

«ГьайИф тушни эцИгиз вУн чилЕрал» цIарцIени «тУшни» гафуна сифтегьан гьижадал алай ударение, цIарцIин умуми везиндиз табий хьуналди, У-дилай И-дал хквезва. Шиирдин муькуь бейтера-цIарарани гьакI я.

Инал шиирдин я мана, я везин дегиш жезвач. И кар А.Исмаилован вичин гафарикайни хкатзава: “И цIарцIе шаир патал кьилинди “вун” ваъ, “эцигиз” я (Дуьз! – Ф.Н.). Ихтилат физвай цIарцIе кьилинди “вун” хьанва (ваъ эхир, кьилинди «эцигиз» гаф я! – Ф.Н.).

Мадни вичин батIулвал А.Исмаилова гьа вичи гъизвай мисалдалдини субутарзава: “ИкI хьун лазим туширди шиирдин пуд лагьай цIарцIи субутзава: “Хаму кард хьиз, хвена кIандай гъилерал…” Яни “эцигиз чилерал” гьайиф я, “вун эцигиз” ваъ». Бес зани гьакI лугьузвачни, гьуьрметлуди!  (Гьелбетда, критикдин келимада «яни» –»то есть» союз герек я, суалдин глагол тир «яни?» ваъ. – Ф.Н.).

1. А.Исмаилова мадни кхьизва хьи, “шиир “Гуьзел” тIвар алаз кьабулнавайди тир (цIар за чIугунва. – Ф.Н.), шиирдиз и ктабда “Вун зи рикIе гьат хьана” тIвар гунихъ са себеб хьана кIанда эхир”.

Сад лагьайди, и шиирдин тIвар «Гуьзел» яз кьабулунин къарар мус, гьина, ни кьабулна? “Гуьзел 1”, “Гуьзел 2”, “Гуьзел 3”, “Эй зи гуьзел”, “Гуьзел”, “Эй гуьзел”, “Гуьзелдиз”, “Гуьзел яр”, “Яр гуьзел” тIварар алай шиирар Эминахъ гзаф ава, бязи вахтара са шумуд шиирдални гьа са тIвар жезва (мес., 1948-й., 16, 17, 18 чч; 1957 й., 90-ч.). Ихьтин гьалди тIварар акахьунал гъизва.

Кьвед лагьайди, шиирдиз, “Гуьзел” тIвар гудалди, Эминан вичин шиирдин сифте цIарцIе авай “Вун зи рикIе гьат хьана…” (19 ч.) тIвар гун гена кутугнавачни? Эгер маса ктабризни вил вегьейтIа аквада хьи, Гъалиб Садыкъиди 1995-йисуз туькIуьрай кIватIал­дани “Вун зи рикIе гьат хьана” тIвар ава. (килиг, 19 чин).

ГьакI хьайила, им зал квачир тахсир илитIун жезвачни?

“Дуьнья” гафунин тестикь хьанвай тегьер чIурун гьи грамматикадин ихтиярдалди я?” — мадни жузазва А.Исмаилова. — Эгер чIурнатIа, гуьгъуьнин шиирра и гафунин “дуьне” ва “дуьнья” жуьреяр вучиз ишлемишзава?”

Критик мад таб акъатзава: “гуьгъуьнин шииррани “дуьнЬя” ваъ, «дуьне» ва «дуьнЙА» ава. И кардихъни вичин бине авачиз туш. Лезги чIалаз “дуьнйа, дуьне” (кьакьан ва аскIан стилар) кIалубар хас я. Виликан шаиррини и кIалубрикай менфят къачузвай; гилани «дуьне» гаф чи чIалай акъатнавач. Ам алатай девирдин шаиррин эсерра, алай вахтунда кхьизвайбурун чIалани, халкьдин манийра, махара, рахунра ава. Гьавиляй и кIалубни чи гафарганра хуьн герек я.

Эминан девирдин алифба тир я ажамда, я Къазанфаранни Усларан, я латин алфавитра – санани «дуьнйа» гаф хъуьтуьлвилин лишан галаз «дуьнья» хьиз кхьенвач. Я гьа хъуьтуьлвилин лишан “Ь” галаз лугьунни, гафунин севтинин жигьетдай, Эминан девирдин чIалаз, я алай вахтунин лезги чIалаз эсиллагь хас туш. (Са мус ятIани, са ни ятIани араб чIалай атай и гаф чIурукIа кхьенатIа, гила вири халкьди жуван чIалан аваз дегишарун дуьз яни?)

Гьавиляй неинки са Эминан чIалара, гьакIни алай вахтунин чи кхьинра “дуьнйа” кхьин кутугнава. Вучиз лагьайтIа, 1) лезги чIалаз я хъуьтуьлвилин, я хъукъвайвилин лишанар хас туш (“дуьнья” лезги чIала “ь” лишан авай тек са гаф я!);  2) алай вахтунин алфавитдани Ъ, Ь лишанар артуханбур я (абур, абруптивар /кьетIен сесер гузвай гьарфарихъ акалзавайвиляй, герек я лугьунихъни мягькем бине авач. А гьарфар сагъ лишанар хьиз я: месела КЬ гьарф “К”-ни “Ь” ваъ, “КЬ” хьтин битав шикилар я; адан чкадал и сес гудай маса лишанни кьабулиз жедай).

“МичIи хьана, дар, гуьзел” вуч лагьай чIал я? – гаф кутазва А.Исмаилова. Адан вилерай Эминан цIар за чIурнава. – “Виликан ктабра цIар «Ачух дуьнья хьана мичIи, дар, гуьзел…» я эхир”.

Гьайиф хьи, инални критик гъалатI я. “Ачух дуьнья мичIи хьана, дар, гуьзел” цIар саки къад йисаралди (1995-й., 19 чин) авайди вич Эминан шииратдин къайгъудар я лугьузвай пешекардиз акун нубат авай.

2018-йисан ктаб гьазурдайла, за Назир Агьмедова 1948, 1957-йисара, Агьед Агъаева 1960-йисуз туькIуьрай ктабрикай (абур мецерай кIватIай вариантриз гена мукьва я, текстерикни лап тIимил хкуьрнава) ва Гъалиб Садыкъиди 1980, 1995-йисара туькIуьрай ктабрикай менфят къачунва. 1995-йисан ктабдани, Эминан шииррин саки вири кIватIалра хьиз, гъалатIар, кимивилер аватIани, гьам тамамвилиз, гьам еридиз амай изданийрилай ам са къат вине ава. Гьавиляй 1995-йисан кIватIалда авай са кьадар “туьх­кIуьрунар” 2018-йисан ктабда гьатун мягьтелардай кар туш. Гекъигун патал КIиридин альманахда авай текстерни фикирдиз къачунва. Зи кьилин макьсад гафар, цIарар дегишарун ваъ, Етим Эминан вири шиирар санал кIватIун тир. Вири и кимивилер арадай акъудунин кар са касдинди ваъ, пешекаррин коллективдинди я.

Бес чеб вири яцIарин гъавурда авачирбуру, кардин ери-бине чир тавуна, ва я гъавурда гьатиз такIанбуру са касди, я рикI михьи яз, гьахъ дуьздал акъудун патал, я тахьайтIа вичин рикIе чIуру фикирар аваз, маса кас беябур авун патал, къундармаяр, адан намусдик хкIадай гьиллеяр чукIур­завайдаз, кап ягъун — им я гьахъ-адалатдив я лезги намусдив кьадай кар жезвач эхир.

III. А.Исмаилова кхьизвайвал, Ф.Нагъиева “Халкьдин манидиз элкъвенвай “Вун паталди, назлу дилбер…” шиирдиз» маса ранг ганва».

Лугьун хьи, за жуван патай кьасухдай “рангар ягъиз” чIурнавай са чкани авач. Ихьтин гафар анжах “шиирдин тарихдин рехъ” течир ва чириз гьяз авачир, ва я, чиз-чиз, масадал талба вегьизвай касдивай лугьуз жеда.

И шиир ктабра тIвар алачиз (КIиридин альманах 2008, 25 ч.) ва я жуьреба-жуьре тIварар алаз (1957: “Назлу Дилбер” 113 ч.; 1960: “Назлу Дилбер” 163 ч., “Дилбераз” 183 ч.; 1980: “Дилбердиз” 109 ч., 1995: “Дилбердиз” 31 ч.) гьатнава. Гьар са кIватIалдани шиирдик бязи дегишвилер акатнава.

2018-йисан кIватIалда гьатнавай вариант за КIиридин альманахдин ва 1995-йисан кIватIалдин бинедаллаз къачунвайди и ктабдин эхирда авай “Къейдер ва баянар” разделда (180 ч.) къейднава. Критикди илитIзавайвал, абур зи хкуьрунар туш (макъаладин сергьятриз килигна, за инал шиирдин вири жуьреяр гъизвач). КIиридин альманахда авай жуьре шиирдин са вариант хьиз вучиз кьабулиз жедач?

1. Мадни А.Исмаилован наразивилер ихьтинбур я:

1) «Са эрзиман гьатнава, яр, зи чанда…» (и шиир “КIани яр” тIвар алазни гьалтзава. – Ф.Н.) шиирда цIарцIин мана чIурнава: “Ашнаярин ашна сад я, кIани яр…”-дикай “ашнайрикай ашна сад я, кIани яр…” хьанва”.

Къадим лезги гаф тир “ашна” (соратник, друг, единомышленник) Етим Эминан чIалара “дуст” манада ава (килиг, “Эй, зи ашна Гьажи-Тагьир…”, 1995, 114 ч.) Амма гзаф вахтара чи чIалан нугъатра гафарин манаяр какадардай дуьшуьшар гьалтзава. ИкI “ашна” гафуниз “адахли” (любовник, любовница) гафунин мана гузва. “Ашна” гафунин халисан мана иран гаф тир “дуст”-уни чIалай акъудзава.

Лезги чIала “ашнаярин ашна”, “ашнайрин ашна” лугьудач (белки, зарафат кваз лагьайтIани). Мецерай кIватIнавай шиирра и келима Эминал илитIунни дуьз жезвач эхир. “Ашнайрикай ашна”, “дустарикай дуст”, “кIанибурукай кIаниди” (яни, абурукай виридалайни кьилинди, кар алайди…) – им гена гъавурда акьадай, лугьузвай жуьре я. Гьавиляй “Ашнайрикай ашна сад я, кIани яр…” цIар кутугайди я.

2) А.Исмаилован гафарай, “Мадни “гуьгьуьл”-дикай “гевил” хьанва, “бес гьикI хьана”-дин чкадал, “гьикана бес” алкIурнава”.

Етим Эминан (гьакI СтIал Сулеймананни) шиирра “гуьгьуьл” ва “гевил” гафар гьалтзава. Дуьз лагьайтIа, сифте и гаф гьалтайла, за “гевил” гъалатI ятIа, фикирнай. И гафунин патахъай рагьметлу Гъалиб муалимдивай жузурла, адан гафарай, “гевил” лезги диалектра (иллаки яркIи) “гуьгьуьл” гафуникай хьанвай вариант ятIани, абурухъ лезги чIала гьар жуьре манаяр хьанва. Эгер “гуьгьуьл”-ди инсандин къенепатан гьиссер къалурзаватIа, “гевил”-ди инсандиз дуьньядихъ галаз, къецепатан вакъиайрихъ галаз авай гьиссер къалурзава. Эминан (ва маса классикрин) шииррай нугъатрин, диндин гафар акъудна дегишнавайдини малум кар я. Гьавиляй классикрин эсерра гьалтзавай “гевил” ва “гуьгьуьл” гафар какадарунин, абур чпиз талукь чкайрал тахьунин дуьшуьшар гьалтзава. И гафар, бейтинин, шиирдин манадиз килигна, чпин чкайрал хкун, Эминан луькIуьнрин, шииррин чIал хуьн патал вилик акъвазнавай месэла я.

“Бес гьикI хьана”-дин чкадал, “гьикана бес” – им, гьелбетда, ктабдай чап ийидайла акатнавай гъалатI я (къалурунай чухсагъул! Ихьтин ва маса гъалатIар-опискаяр, гьа вири ктабрилай артух тушиз, мадни ава. Гьелбетда, им жува-жув гьахъарун туш. ГъалатIар ахъаюн гьахъардай гьич са себебни тахьун лазим я).

3) И “шиирдин эхиримжи бендиниз хьанвайди халис инад я”, — генани кичI кутазва А.Ис­маилова ва шиирдин кьве вариант гъизва:

1995, 33 ч.; 1998, 124-125 чч.

Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,

КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,

Зун тергна, яр, вун масадаз хьана хьи,

Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр.

2018, 21-22 чч.

Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,

КIани ярди зи шад гевил хана хьи,

Зун тергна, яр, вун гъейридаз шана хьи,

Гатфар амач, гила кьуьд я, кIани яр.

 

Ша килигин и шиир ктабдай ктабдиз гьикI дегиш жезватIа.

1957, 101-102 чч., 1960, 152-153 чч.

Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,

КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,

Зун тергна, яр, вун гъейридаз фена хьи,

Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр.

1980, 119 ч.

Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,

КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,

Зун тергна, яр, вун масадаз фена хьи,

Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр.

Н.Агьмедова (1957) ва А.Агъаева (1960) туькIуьрай ктабра “гъейридаз фена”, “Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр”, Гъ. Садыкъиди 1980-йисуз туькIуьрай ктабдани гьа икI, анжах “гъейридаз” чкадал “масадаз” кхьенваз ава. Амма Гъ.Садыкъиди 1995-йисуз туькIуь­рай ктабда эхиримжи бейтинин кьуд лагьай цIарни “Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр”  хьиз дегишарнава.

Вуч лугьуз жеда и дегишвилерикай?

Сад лагьайди, Ф.Нагъиева я шиирдин бейтиниз (я шиирдиз санлай) “инад авур” чка авач (дуьз я, инал “гевил” чкадал “гуьгьуьл” кутугнава). 2018-йисан ктабда, шиирда чIурнавай рифма (“кана — хана — фена”) туьхкIуьрун паталди, “фена” гаф за яркIи нугъатдин “шана” гафуналди эвезнава: “кана — хана — шана” — рифма чкадал хквезва (Эмина бажагьат рифма чIурдай!)

Кьвед лагьайди, и шиирар гекъигунай аквазва хьи, 1995-йисан ктабдал къведалди авай ктабра “гъейридаз” гаф “масадаз” гафуналди, “Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр” цIар “Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр” цIарцIелди Гъ. Садыкъиди дегишарнава, Ф.Нагъиева ваъ! Яни ибур ктаб гьазурай Гъ.Садыкъиди теклифай туькIуьрунар (конъектураяр) яз гьисабун дуьз я, Эминан гафар, цIарар хьиз — ваъ.

Гьелбетда, Гъ.Садыкъиди и кар эхиримжи цIарцIе ханвай рифма туькIуьрун паталди авунва. Амма и цIарцIин манада «кIани яр, гъейридаз фейила, рикIевай гатфар акъат­на, адан чка хъуьтIуь кьунвайдакай” лугьуз­ва. Заз и цIар, дегиш тавуна, вичин манада амаз тун хъсан акуна. Белки, къенлай кьулухъ кьилдин ксарин архивра къатканвай Эминан шииррикай мадни цIийи делилар жагъин.

Инал тIебии суални къвезва: ктабар гьазурзавайбуруз, шиирда кутуг тавурди яз аквазвай  гаф дегишдай, кими тир цIар теклифдай ихтиярар авани?

Эгер шаиррин чпин хатIара авай, чпел чан аламаз акъуднавай эсерар ятIа, гьелбетда, ваъ!

Амма литературоведенида, текстологияда, ктабар (иллаки алатай девиррин устадрин) чапдиз гьазурунин кIвалахда ихьтин дуьшуьшар булдаказ гьалтзава. Ленинградда “Пушкинский Дом”-да, Д.С. Лихачеван гъилик кваз, текстологрин са группади урусрин фольклордин 12 асирдал кьван авай ирс печатдиз гьазурунал кIвалах тухузвай (зун абурухъ галаз 1990 ва 2000-йисара таниш хьанай). С.М. Бондиди А.С. Пушкинан гъилин хатIарин текстерай кьил акъудунал, гъалатIар хьайи чкаяр туьхкIуьр хъувунал (художественно-эстетический принцип бинедиз къачуна) гзаф йисара кIвалахнай.

Гьелбетда, ихьтин кIвалах галачиз алатай девиррин литературадин ирс, иллаки устадрин чпин гъилин хатIарин эсерар амачирла, мецерай, гьар жуьре чешмейрай кIватIнавайбур яз хьайила, эсеррин текстерал кIвалах тухун тавуна, абур печатдиз гьазуриз жедач. Ашукь Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, СтIал Саядан ва алатай девиррин мадни гзаф устадрин эсерар кIватIдайла, абур чапдиз гьазурдайла, редакторвилин, корректорвилин, текстологиядин, герменевтикадин кIвалахар тухун, илимдин принципар бинедиз къачун чарасуз герек жезва. Гьар гьикI ятIани, чи литературадин нур тир устадрин эсеррин академический изданияр акъудун важиблу ва жавабдар месэла я. Амма, гьайиф хьи, я чаз пешекарар авач (авай сад-кьведни тергун бязибурун къаст я), “Фейсбукдай”, гьар жуьре гьарай-вургьайрай аквазвайвал, виридакай пешекарар хьанва.

1. “Алагуьзли” шиирдин патахъайни А.Исмаилова зал буьгьтенрин зурба къундармаяр илитIзава. ХупI туширни, хьайитIа, дуьз, гьахъ-адалатдин критика бегьерлу затI я. Амма Дагъустандин халкьдин писателди, Етим Эминан тIвар ва ирс къадимлу авунин патахъай къайгъударди, вичи туькIуьрай 1998-йисуз акъатай ктабдилай гъейри, маса ктабриз вил вегьин тийиз, чара касдал вичин кьилиз къвезвай кьван бинесуз тапарарни гьиллеяр илитIуниз адалатдин критика бажагьат лугьуз жеда. Им критика ваъ, инсан русвагьун патал, адак квачир тахсирар кутун, генани дуьз лагьайтIа, фитнеяр авун жезва.

Етим Эминан ирс чизвай касди, эвелни-эвел вичи критика ийизвай эсер маса ктабра гьикI ганватIа, гьар са туькIуьрайда вуч дегишвилер кутунватIа чирна, ахпа критикадив эгечIун лазим я.

Де килиг А.Исмаилова мад вуч кхьизва­тIа: “Ф.Нагъиев Етим Эмина вичин ярдиз “Жедач жал дердиниз чара, Гьаким лукьман, алагуьзли?” лугьунал рази туш, адаз “себеб дарман, алагуьзли” кхьин, “Вуна зун икI ялгъуз туна…” цIарцIе “На чун икIа ял­гъуз туна…” кхьин дуьз аквазва.  Ам инанмиш я хьи, шаир вичин ярдив гагь “зун”, гагь “чун” лугьуз рахун герек тир. Шиирдихъ артухан бенд акал хъувунва, Эминан чкадал Етим Къази эхцигнава”.

КIелзавайбур месэладин гъавурда дуьз гьатун паталди, инал “Алагуьзли” тIвар алай шиирдик ктабдай ктабдиз вуч дегишвилер акатнаватIа килигун герек къвезва.

Сад лагьай бейт (бейтерин гелягь 1980-йисан ктабда авайвал хуьзва):

Жедач жал дердиниз чара, /Себеб дарман, алагуьзли? /РикI чIулав я чи и къара, /Гьал перишан, алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 103 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч.). Инал къалурнавай вири ктабра сад лагьай бейтина “себеб дарман, алагуьзли” авайла, 1998-йисан ктаб туькIуьрайбурукай тир А.Исмаиловаз а бейтина “Гьаким лукьман” гьинай акуна? Бес 1980-йисан ктабдай вичи “Гьаким Лукьман” тIвар къачудайла, акуначни Абдуселим Исмаиловаз – а тIвар гьа “акал хъувунвай артухан” ирид лагьай бейтина авайди (81 ч.)? Амма гьа са вахтунда ада вичи уьзягъвилелди масабурал буьгьтенарни вегьизва.

Кьвед лагьай бейт:

Гьиллебазвал имир вуна, /Айру хиял чанда ттуна. /На чун, гьикIа ялгъуз туна, /Гьал перишан, алагуьзи? (1948, 21 ч., 1957, 103 ч., 1960, 154 ч.). 1980 (80 ч.), 1995 (34 ч.) — йисарин ктабра эхиримжи кьве цIар масакIа я:

Вуна зун икI ялгъуз туна, /Мийир пашман, алагуьзли.

Пуд лагьай бейт:

Атана хьи, яр, ви чамар. /ЦIай куькIуьнна куда чанар. /Гьикьван чIугван за ви гъамар, /Чан эрзиман алагуьзли? (1948, 21 ч., 1957, 103 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч., 1995, 34 ч.) 1980 (80 ч.), 1995 (34 ч.) -йисарин ктабра пуд лагьай цIар “Гьикьван чIугван за и гъамар” я.

Кьуд лагьай бейт:

Акъудна рикI и азарди, /Гъам чIугвар кьван чан бизарди, /Жеч ви тай женнет базарди /Гьуьри-гъилман алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч.)

Гьа и бейт: Туна зи рикI и азарда, /Гъам чIугвар кьван, чан бизарда, /Жеч ви тай женнет базарда, /Гьуьри-гъилман алагуьзли. (1995, 34 ч., 1998, 126 ч.)

Вири вариантра “гьуьруь-гьилман” (женнетэгьли руш-женнетэгьли гада) арада дефис аваз кхьенва. ИкI, гьелбетда дуьз жезвач, “гьуьруь, гьилман” кхьин дуьз я. 2018-йисан ктабда за дефис запятойдалди эвезнава.

Вад лагьай бейт:

Акъваз, яр, вун и зулалди, /Девран гьалин шадвилелди, /Атайла вун зи кIвалелди, /Азиз мугьман, алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 154 ч., 1980, 80 ч., 1998, 127 ч., 2018, 22 ч.)

И бейт вири вариантра 5 лагьайди я, амма 1995, 1998 — йисарин вариантра ам 6- чкадал хкана, эхиримжи бейт хьиз ганва. Бейтинин сифтегьан цIарцIевай “акъваза” гаф 1948-йисан ктабда “къваза” ганва; эхиримжи цIарцIе вири вариантра “мугьман”-дилай гуьгъуьниз герек тушир запятая эцигнава. 2018-йисан вариантда гьа запятая вахчунва. Мадни, вири вариантра рифма чIурнава, анжах 1998 ва 2018-йисарин ктабра рифмаяр хканва: зулалди — шадвилялди, кIвалялди…

Ругуд лагьай бейт:

Алагуьзли, вун зи яр тир, /Кай рикIикай ваз хабар тир. /Несиб-кьисмет вичин кар тир, /Дердин дарман алагуьзли. (1948, 21 ч., 1957, 104 ч., 1960, 155 ч., 1980, 80 ч., 1998, 127 ч., 2018, 22-23 ч.)?

Ирид лагьай бейт:

И чIал лагьай Етим Къази, /Гьайиф, уьмуьр хьана кьуьзуь, /Жигер, багъри кана хьи зи, /ЧIугваз гьижран, алагуьзли. (1960, 155 ч., 1980, 81 ч., 2018, 23 ч.)

Шиирдихъ артухан бейт ваъ, вичин талукь бейт акал хъувунва, а бейтина нисба “Эмин” ваъ, “Етим Къази” ава (килиг: 1960, 154 ч., 1980, 80). Гуьгъуьнай (1995, туькI. Гъ.Садыкъи, 1998, туькI. Х.Хаметова, А.Исмаилов) акъатай ктабрай ирид лагьай бейт гадарунин себебни а ктабра къейд авунвач. 2018-йисан ктабда “Алагуьзли” шиирдиз и бейт хкай зални, “артухан бенд акал хъувунва” лугьуз, буьгьтенар вучиз вегьизва?

1. “Алагуьзли севдуьгуьм яр” шиирдани А.Исмаилова, кьил-кьилеллай касдиз лап хъуьруьн гъидай тахсирар жагъурзава: “Алагуьзли севдуьгуьм яр, /Вун завай къакъат хьана хьи. /Мад на зи рикI авуна тIар, /Ви гъам зав агат хьана хьи… — им фадлай кьабулна, ктабра гьатнавайвал я”, – кхьизва критикди. Къаншарба ада, гуя “Фейзудина туькIуьр хъувунвай”, бейт гъизва: “Алагуьзли севдуьгуьм яр, /ХупI масадаз гьат хьана хьи, /Мад на зи рикI авуна дар, /Зав ви гъам агат хьана хьи”.

Амма шиир “Фейзудина туьхкIуьр хъувунва” – лугьунни лап тапаррин таб жезва. Вири ктабра “фадлай кьабулна, гьатнава” лугьуз, вичи тагькимарзаватIани, Абдуселима кхьизвай жуьре, анжах 1998-йисуз вичи туькIуьрай ктабдилай гъейри (128 ч.), са ктабдани авач! Муькуь ктабрани бейт, за 2018-йисан ктабда ганвайвал, ава: “Алагуьзли севдуьгуьм яр /ХупI масадаз гьат хьана хьи. /Мад на зи рикI авуна дар, /Зав ви гъам агат хьана хьи” (1948, 30-31 чч., 1957, 124 ч., 1960, 172 ч., 1980, 102 ч., 2018, 23 ч.). Аквазва хьи, масадал хъен вегьиз, туьхкIуьрунар “устадди” вичи авунва.

1980, 1995, 2018-йисарин ктабра «яр» гафунилай гуьгъуьниз запятой эцигнава. Мадни 1995-йисан ктабда кьуд лагьай цIарцIе «ви» ва «зав» гафарин чкаяр дегишарнава. Амма А.Исмаилова туькIуьр­навай ктабда и бейтинин кьвед лагьай цIар вири ктабра “ХупI масадаз гьат хьана хьи” ганватIани, “Вун завай къакъат хьана хьи” цIарцIелди дегишарнава. Белки икI хъсанни я жеди, амма и цIар вучиз ва гьинай къачунатIа, са баянни ганвач эхир.

“Гьа и шиирда “Я сад Аллагь, вуч делил я, Зи чанда цIай гьат хьана хьи” цIа­рара ада (Ф.Нагъиева. — Ф.Н.) “делил” гафунин чкадал вучиз ятIани “зелил”, “На зи шад рикI гъана дардал…” цIарцIин эхирдиз “туна дарда” сухнава”, —  кхьизва Абдуселима.

Ихтилат и шиирдин пуд лагьай бейтиникай физва. Ктабра и бейт са шумуд вариантра ганва: “РикI гъафил я вун такурла, /Гьал сефил я вун тахьайла. /Я садаллагь, на зун кайла, /Зи ччанар цIа гьат хьана хьи”. (1948, 31 ч.).

“РикI гъафил я вун такурла, /Гьал сефил я вун тахьайла. /Я Садаллагь, на зун кайла, /Зи ччаникI (ччан икI. — Ф.Н.) цIа гьат хьана хьи”. (1957, 124 ч.).

“РикI гъафил, я вун такурла, /Гьал сефил я, вун тахьайла. /Я Садаллагь, на зун кайла, /Зи ччанда цIа (цIай. — Ф.Н.) гьат хьана хьи”. (1960, 172 ч.)

“Вун такурла рикI гъафил я, /Вун тахьайла гьал сефил я, /Я Садаллагь, вуч делил я, /Зи чанда цIай гьат хьана хьи”. (1980, 102 ч., 1995, 36 ч., 1998, 128 ч.)

2018-йисан ктабдани (23 ч.) и бейт вилик квай ктабра хьиз ганва, анжах  “делил”  (факт, аргумент) «зелил» (зайиф, усал) гафуналди дегишнава. Бейтинин манадив “зелил” гена кьазва (“делил” Етим Эминан шиирра лап тIимил гьалтзавай гаф я. Мисал яз, заз и гаф садра акуна, гьамни диндин “Силсила” шииррда: “Эй, вилин экв мухлисайрун делил гьей!”)

Винидихъ къейд авурвал, “На зи шад рикI туна дарда” Фейзудина сухнавай гафар туш: 1957, 1960, 1980, 1995-йисарин ктабрани цIар гьа икI ава. Анжах Абдуселима туькIуьрай ктабда масакIа – “гъана дардал” ганва. Бес имни туькIуьрун тушни?

VII. Гьикьван куьн инжиклу хьайитIани, гьуьрметлу кIелзавайди, гъил къачун тIалаб­зава. Амма критикди кутазвай яргъи буьгьтенриз куьрелди жавабар гуз хьунни акьван регьят туш.

Гила критик “Яр, зи винел гъам-хажалат атана” шиирдал элячIзава ва адан кьилел (мад!) Ф.Нагъиева гъанвай “пара инадрикай” рахазва: “и шиирдизни инадар пара авунва, гьатта виликан ктабра гьатнавай рефрен-цIарни дегишнава. Кьуд ва вад лагьай бендерин кьилел гъанвайди халис писликвал я”, — кхьизва А.Исмаилова.

Ша килигин, белки, гила кьванни чи критик гьахъ ятIа? Виликан ктабра 4, 5- бейтер гьикI тиртIа, 2018-йисан ктабда абурал вуч “инадар, писликвилер” гъанватIа, килигин.

1948, 26 ч., 1957, 114 ч., 1960, 164 ч.:

Даим зи мурад я гуьзел хьунухь сагъ, /Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ. /Дуьзмишайла хурал на женнетин багъ, /Къерехда авайдаз са емиш гудачни? //

Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? /Фекъир Эмин вич декьена сагъ амаз, /Садра ширин эхтилат кьван хъидачни?

1948-йисан ктабда “хъийидачни” ава.

1980, 94 ч., 1995, 41 ч., 1998, 132-133 ч.:

Зи мурад я даим гуьзел хьунухь сагъ, /Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ. /Дуьзмишайла хурал на женнетин багъ, /Къерехдавай касдиз емиш гудачни? //

Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? /Фе­къир Эмин вич декьена сагъ амаз, /Садра ширин эхтилат кьван хъидачни?

1980-йисан вариантда 4-бейтинин сифте цIарцIе “даим” ва “гуьзел” гафарин арада тире эцигнава. 1995, 1998-йисарин вариантра 4-бейтинин пуд лагьай цIар икI дегишнава: “Дуьз­мишайла хурудал на женнет-багъ”. 1995-йисан ктабда 5-бейтинин кьвед лагьай “яр” гафунин чкадал “вун” ала. И ва 1998-йисарин ктабра “декьена” “текьена” хьиз туьхкIуьр хъувунва.

А.Исмаилова тегьнеяр язавай 2018-йисан ктабда 4 ва 5-бейтер икI ганва:

Зи мурад я, гуьзел, даим хьунухь сагъ*, /Гьар межлисда кефи хьунухь дамагъ-чагъ*, /Дуьзмишайла хурал са женнетдин багъ, /Бес ви рикIе ви кIани яр авачни? //

Дуьнйа мублагь я, гуьлуьшан рагъ аваз, /Уьмуьр женни виле даим нагъв аваз? /Фагъир Эмин, вич текьена сагъ амаз, /Садра кьванни ярдихъ ялвар авачни?

Гьелбетда, 4-бейтинин 1 ва 2-лагьай (*лишан алай) цIарарин эхирда, хатадин гъа­латI яз, “хьунухь” гаф “сагъ” ва “чагъ” гафарин кьулухъ акатуни рифма чIурнава. Амма и шиирда А.Исмаиловаз за чIурай “рефрендин цIар” гьинай акунатIа чидач, амма шиирда рефрендин цIар авач.

Шиирдин и бейтерик эсердин художественный эстетикадин жигьетдай я Эминан шаирвилин ахлакьдив, я лезги халкьдин эдебдив кьан тийидай чкаяр ква.

Фейзудин Нагъиев

( КьатI ама )