Фельетон
Худа-Верди яд кIанз ахварай аватна. Туьтерай, жигеррайни кьур акъатзавай. Вилерни ахъай тавуна, ада вичиз акур ахвар рикIел хкизва. Ам са гьихьтин ятIани чин тийидай чкада ава. Ада яд це лугьузва. Ингье са гуьзел руш акъатзава ва ада къубадаваз яд гузва. Къубадавай ци гьараратвал атIузвачир. Худа-Верди мадни цихъ къаних жезва. Гьа и гьалда аваз ам ахварикайни кватна.
Эхь, яд кIанзава адаз, на лугьуди, жигерри цIай кьунва. Ада вилер ахъайна, килигайтIа, кIвале ава кьван. КIвалин юкьни-юкьвал стол, адални къаб-къажах ала. Вилер атIумарна тамашна, «Ричал цин» бутылкаяр ичIи тир. КIвалин пипIе аялри чIагурнавай елкади нурар гузвай. Худа-Верди юзана. Гьасятда кьилиз тIал яна ва беден, къуьнерихъ ракьар куьрсарнавайди хьиз, заланни тир. «Ай-аман», — цIугъ акъатна дивандал, чIул хьиз, яргъи хьанвай итимдай. Маса чара амачир, къарагъна кIанзавай. Худа-Верди заландиз къарагъна, дегьлиздиз фена, еке къапуниз кварцяй яд цана ва, кьилел акьалжна, ван алаз хъвана. Гьич са вацра цин стIал такурда хьиз. Вич-вичив рахаз са кружка ацIай яд гваз ам кIвализ хъфена ва дивандал ярх хъхьана. Къаб столдал эцигна.
Къава вилер атIумарна, Худа-Верди са вуч ятIани рикIел хкиз алахъна:- Эхь, эхь, ЦIийи йис за пара иердиз къаршиламишнай. Са шумуд югъ вилик кумаз. Налогрин инспектор атай югъ яраб гьим тиртIа? 25 ва я 26-декабрь? Хъсан вахт хкяна ада, вич ламран хва ятIани. Кепеюгъли. «Налогрин шутI-рушутI гьикI ийизвайди я, Худа? Живедин дад акур уьндуьшкайрин як пара ширин жедайди я гьа» лугьуз атана, къекъвераг, вичин дамазлух куьтягь хьуй, я Аллагь. Вучдай, маса чара амайни, галаз хтана кепеюгъли кIвализ, атIана кьилер са шумуд уьндуьшкадин. Нефс акъатайдаз сад кIвализ хутахдайдини кIанзавай.
Пакадин юкъуз дустар акъатнай. ЦIийи йис тебрикиз, чпихъ галаз саунайриз, тавханайриз тухуз. Мад ичIи гъилди физ жедайни? Ерли амач лагьана тунвайбурукай вегьена са чIулав чIарчIин лапагни абурун «Мерседесдиз». Тамун юкьва ачухнавай кефчиханада нез-хъваз, гьавизда эхъвез, кьве югъ акъатна. КIвализ хтана ахгакьнач, папа чарар вахкана. Райондин чIехида, прокурорди, хуьруьн майишатдин управленидин регьберди ЦIийи йис тебрикзавай. Имни лагьай чIал тир хьи, «чун ви рикIел аламани, юлдаш колхоздин-СПК-дин седри?» Катдай чка авайди тушир, лап къизилар хьиз чинеба хуьзвайбурукай ракъурна гьардаз са-са лапаг.
31-декабрдиз миресар, иранстхаяр кIватI хьана. Пагь яда, ана хьайиди вуч тир! Як-зи гьисабдай, гьерекь-мерекь, пиво-миво, коньяк-маньяк, чехир-мехир абуру гъанвай. Дишегьлийризни аферин, авуна гьа чаз афар-сафар, пичIек-чичIек, дулма-булма, шиш-миш, чIиш-пIиш… Шумуд къуз ацукьнай чун? ЦIийи йис чна вирида санал къаршиламишнай. Пака межлисар мукьва-кьилийрин, дустарин кIвалера давамарнай. Нянихъ мад чина кIватI хъхьанай. Эхь, эхь, чина, тостарни лугьузвай гьа гадайри, гьуьжетра гьатна. Ахпа кьуьлериз гатIуннай. «Лезгинкадал»! Ругни акъуднай гьа чиляй! Чпик квай кьван вири нетIерни кIвадарнай… Ахпа вуч хьанай -е? Ахпа-е, иранстха лугьудай къурумсах Букара къал акъуднай. Зун ам секинариз алахънай, амма ада зи женнетда авай дидедик, бадейрик хуькуьрнай. Нелай сабур хуьз, ажугъ элекьариз алакьдай? КIурар пад цавалнай за адан, яна са гъутув. Ахпа, ахпа вуч хьанай? Мегер гьакI тир жал? Валлагьи, рикIел аламач.
Худа-Вердиди инихъ-анихъ вил яна.
— И чи кIвале кас-мас авайди туш жал? Инрай са ван-сесни къвезвач эхир,- рахана ам вич-вичив. — Марвар! — эверна Худа-Вердиди.- Марвар! — Амма гьай лугьудай касдин сес агакьнач адав. Дивандал и пад, а пад элкъуьрна ада, кружкадал гъил яргъи авуна, кьур-кьур ацалтна, яд хъвана. Вучиз ятIани кьамун чапла пад гзаф тIазвай. КилигайтIа, анал хер алай.
— Яъ, им мус хьайиди хьуй? Иранстха за аладарнай. А зун ягъай вакIан хва вуж хьуй бес? Зи кIвале зун ягъун… И паб, аялар гьи жегьеннемдиз квахьнава эхир, хер алай итимни кьилди кIвале туна? ГьинавачтIани, чпинбурухъ галаз сувар давамарзавайди я. Гьа ибурни гьа ихьтин жуванбур? Бес къе гьи югъ жезватIа? Нивай хабар кьан эхир? Адан вилер телевизордал аватна. ТакIанз-такIанз къарагъна, пульт жагъурна, адал тупIар илисна, ваъ, къалурзавач телевизор лугьудай ящикди. И зегьримардиз вуч хьанва эхир? Токдикни ква. Бес ида ийизвай шандакьар вучтинбур хьурай?
Кьилин тIал атIузвачир. Вилер эрекьдин шуьшедихъ къекъвена. Истикандин кьатIаз цана, ада эрекь хъвана. Лап туькьуьл дарман хъвайида хьиз, чина цIуд бириш туна, ада сивиз нисидин ккIал вегьена. Фена, мад дивандал чка хкьуна.
— Валлагь, акваз-акваз регьят хьана. Хвакьейдан затI гьерекь туш — е, вири азаррин дарман я! Гьа вун акъудайдан несилар цавара хьурай! Гьан Худа-Верди, спелар алчудара, аквазвани, вун хьтин, гьакимризни герек кас хевлетдиз тунва. Хъсан я ман, дустар, хьайи кIвалахар хьанва, ЦIийи йисни чна къаршиламишна, пис-хъсан низ чида, куьгьне йисахъ галаз колхозда амай-амачир девлетни саки хиритIна. Лапагар-малар гьикI куьтягь хьанатIани зи кьил акъатнач. Виликанбуруни, зани тарашна, фермадал аламай са трактордин иесивални иранстхади хъувуна. Маса техника зун седри жедалди прихватизация авунвайди тир. Гила заз амукьзавайди вуч я? ИчIи-пичIи, чкIанвай куьгьне пач хьтин колхоз. Кьуру чилер. Абур гваз гьикI яшамиш жедайди хьуй?
Худа-Вердиди кьве гъиливни кьил кьуна ва ам чуькьвена. Хер алай чка тIазвай хьтинди тир. Ада мад эрекь авай птулкадал гъил яргъи авуна. ПIузарривай капаш гуьцIна ам къарагъна, кIвале къекъвез ва вич-вичив рахаз гатIунна.
Бес за гила жуван кьил гьикI хуьрай? ГьикI хуьда кьван, жуван проектар туькIуьрда ман. Гила виринра жуьреба-жуьре проектар туькIуьрзава, тахьайтIа, вун гьисаба кьазвач. Захъ амай девлет чилер яни? Эхь, юлдаш Худа-Верди. Вот, вот, абур кирида вугудай проект гьазурна кIанда. Хуьруьнбуру абур къачудач, гьардахъ вичин гектарар ава. Паталай жагъурна кIанда муьштерияр. Им пул арадал гъидай са рехъ. Им сад! Мад вуч?
Дуст Исадивай дотацияр къачуна кIанда. Вот, им лап хъсан проект жеда. Лапагрин сан артухарнава, цIийи багълар кутунва лагьана. Лазим документар за адал агакьарда. Пул зазни вичиз жеда. ТIуьнриз-хъунриз як рекье тур лугьуз адалай алакьда. Гилани ада вичин викIегьвал къалуррай. Так, им кьвед хьанани? Эхь лагь, Худа-Верди, эхь лагь.
Хуьруьн кавхадихъ галаз кIвалер эцигдай участокар чара авунин гьакъиндай меслятарна кIанда. Имни алай аямдихъ галаз кьазвай проект я. Къачурай чпин кьепIера амай рухвайрин кIвачихъни чилер. Чи гъиле авайла чна гуда. Кеф чIугурай чпиз. Амма чир жен ийидайди туш къурумсахриз. Гьасятда «пулар къачузва» лугьуз ванер-сесер акъудда. Бес чун, я амадагар, ичIи-пичIи колхоз гваз ацукьдани? Бес чна недачни? Бес чахъ аялар авайди тушни? Чунни са гьилле яшамиш хьана кIандачни, я тхаяр? Валлагьи, гьерекьди вичин кар аквазва, къвез-къвез ачух жезва гьал, мефтIерини дуьз кIвалахзава. Садаз мад килигна кIанда.- Худа-Вердиди ички цанвай истикан мад кьилел хкажна.
Гьан, Худа-Верди, пуд проект хьанани? ГьикI меген! Лап хъсан! Мад вуч? Лиза…, лизи, ваъ е, ам вуч тир эхир, а рикIел хтана, лизинг. Гьадакайни менфят къачуна кIанда. Гьукуматдин пулар я, абурук чи пайни квайди я. Къачуда лизингдай техника, хъийида адан иесивал, ахпа колхоздиз гуд -бай хълагьайтIани жеда. Мад адак са кефни, я кьадай чкани кумукьдач.
Гьа ихьтин проектрикай хияларзавай Худа-Вердиди са тIакьадавайди мад хъивегьна, ам мадни хуш фикиррик акатна. Чидач гьикьван вахт гьа икI фенатIа, къецихъай акъатай ванер-сесери ам кхунарна. КIвализ къай-тIурфан галаз Аяз-Буба атана. Ам виликдай чидай ксарикай садаз ухшар тир. Вилер экъисна, вири мефтIер кардик кутуна, Аяз-Бубадиз тамашна Худа-Верди.
— Агь вун, залай алатна, вацIал-цIал гьалтуй! Вун Чуьхвер Магьсуд туштIа, заз са затIни чидач. Кимерал закай рахазвайдал, контордиз къвез, зун инжиклу ийизвайдал бес тахьана, гила, къабачиди хьиз алукIна, кIвализ атанвани, менсебсуз? За ваз ийидайди ийида, за вун…
Аяз-Бубади адан гьелягьрин цIиргъ кьатIна.
— Ваз ЦIийи йис мубаракрай, гьуьрметлу седри Буда-Верди.
Худа-Вердидин вилер мадни экъис хьана. «Им вуч лагьана акъатнавайди ятIа? Идаз кIан вуч ийизвайди ятIа? Хийир хкIадай кепеюгъли туш ам», — фикирна Худа-Вердиди.
— Вун кьилди амукьнавай хьтинди я хьи?..
— Ам ви кар туш, я за ваз эвернавай чкани авач. Атайвал эхкъечIна ахлад и зи имаратрай.
— Вун икI векъи жедайди тушир хьи, гьуьр…
— Вавай хабар кьадай кар авач, кьуьзек. Алат зи чандилай.
— Ваъ, чан седри, жедач, заз вун галаз хъша лагьанвайди я.
— Ни?!
— Жемятди. Вири клубдиз кIватI хьанва елкадал. Кимидини са вун я.
— Зун ваъ, кимибур квекай жеда. Заз я вунни, я ви жемятни герек авач.
— Ваъ, ваъ, Худа-Верди, акI жедач. Ваз зи гъиле авай и чумахъ аквазвани? Им бубайрилай амайди я. Ам галукьай итимдин пакун тIвалар хада…
— Закай вучзава а жемятди?- чумахъдиз къвалаба вил ягъиз, жузуна ада.
— Агь, дуст кас Худа-Верди, ваз жемятди ламатI крар гьалалдайди хьиз авайни? Колхоздиз гайи вири зиянар чкадал хкиз тада вав. Багъда хкажнавай кIвалерни, гьаятдал алай кьве автомашинни, Калухъ дагъда хуьзвай чинебан суьруьни — вири вахчудайди я. Вун гьа и хуьряйни кваз акъудиз гьазур хьанва жемят. Гьавиляй къарагъна ша, жемятдин ажугъдик мадни кьурай самар кутамир.
Худа-Вердидин руьгь дабандиз фена. Ам, жанавур акур къуьр хьиз, агаж хьана. Пелез къайи гьекь акъатна. КIвачер зурзаз, бейни элкъвез гатIунна.
— Чан Чуьхвер Магьсуд, вакай са чара, за ваз вуч кIандатIани…
— Къарагъ, бубад хва, кефер чIугвадайла, вав агакьдай итим авайди тушир. Гила халкьдин виликни гьа ви жуьреда жавабни це. Ахпа заз вун халис этем Худа-Верди — Буда-Верди тирди чир жеда.
КIанзни-такIанз къарагъна Худа-Верди, гарданда еб авай мал хьиз, Аяз Бубадин гуьгъуьнаваз фена. Клубда жемятди адан кьилел вуч акъуднатIа, куьне фикирдиз гъваш, гьуьрметлу кIелзавайбур.
Нариман Ибрагьимов
