Гьуьрметлу дустар! Ингье 2018-йис алатна, чи ракIарал ЦIийи 2019 лагьайди атанва. Ада чаз цIийи умудар,  мурадар, мумкинвилер, цIийи савкьатарни гъанва. Чи хейлин хуьрера 1918-йисуз цIийи бахчаяр, школаяр, аялрин майданар, спортдин залар, стадионар артух хьана.

А крар цIийи йисуз мадни гзаф жеда. КIанзавайди хъсандиз кIелун, кIвалахун, ял ягъун, руьгь, беден сагъламарун, умудлувилелди виликди фин я. Уьлкве чи виридалайни  девлетлуди, къуватлуди, гзаф мумкинвилеринди, инсаниятдиз экуь умудар хуьзвайди я. ИкI жеда инлай кьулухъни!

Квез виридаз ЦIийи йис мубаракрай! Куь вилера экв, рикIера эрк, кIвалера берекат садрани тIимил тахьурай!..  Амин.

Аяз Буба.  

______________________________________________________________________________________

Елка

И йисуз, аялар, зи яхцIур йис тамам хьана. Гьавиляй лугьуз жеда: яхцIур сеферда заз ЦIийи йисан суварин елка акуна.

Сифте пуд йисуз заз елка вуч ятIа чидачир. Дидеди, гъилерал кьуна, тухудай адан патав. Зун лагьайтIа, са куьнинни гъавурда авачир чIулав бицIи вилералди а гуьзел затIуниз килигдай.

Ахпа, аялар, вад йис тамам хьайила, елка вуч ятIа, за хъсандиз кьатIузвай. Гьатта дидеди ам гуьрчегардайла, зун  чинеба ракIарин хъиткьердай килигиз жедай.

Зи вах Лёлядин а чIавуз ирид йис хьанвай. Ам гзаф надинжди тир. Садра ада заз лагьана: “Минька, диде кухняда ава, ша чун ёлка авай  кIвализ фин, килигин, ана вуч жезватIа”.

Ингье зунни Лёля ёлкадин  патав гва. Ай-гьа, адан гуьзелвал вуч я! Елкадин кIаник мадни иер савкьатар ква. Тарцин хилерикай яру-цIару рангарин хтар, шарар, бицIи пайдахар, экв гузвай фонарар, къизилдин кIерецар, ичер, къенфетар куьрсарнава. Темягь физва виридал!

Лёляди лугьузва: — Савкьатар чаз герек туш. Абурун чкадал ша чна гьарда са къенфет нен.

Лагьана, хьана ам ёлкадиз мукьва, гьасятда са къенфет сивиз чуькьвена.

За лугьуда: — Лёля, на къенфет тIуьнатIа, зани са затI исятда неда. Хилекай  куьрсарнавай яру ичиниз кIас яна.

Лёляди лугьуда: — Минька, эгер  вуна ичиниз кIас янатIа, за исятда мад са къенфет неда. Сад алава язни къачуда.

Лёля тIвал хьиз яргъиди тир. Адан гъил кьакьан хилеривни агакьдай. Зун лагьайтIа, аскIанди тир. Зи гъил са куьнивни агакьзавачир, са кIас ягъай  ичинилай гъейри.

За лугьуда:  — Эгер вуна, Лёлища, кьвед лагьай къенфет тIуьнатIа, за мад сеферда ичиниз кIас яда.

Лагьана, тарциз мукьва хьана, ичиникай мад са кIус тIуьна.

Лёляди лугьуда: — Эгер вуна кьвед лагьай сеферда ичиниз кIас янатIа, за мад яргъияр хъийидач, пуд лагьай къенфет неда. Адалай алава, кIерецни къачуда…

И ван хьайила, за гьарайиз кIам-шам амай. Вучиз лагьайтIа, ам вири шейэрив агакьзавай, зун – са куьнивни.

За лугьуда: — Лёлища, за исятда ёлкадив стул агудда, адал акьахна, зани кIани шейэр къачуда, ичинилай гъейри!..

Лагьана, жуван яхун гъилералди ялна, залан стул ёлкадив агудиз алахъна. Амма стул ярх хьана. Заз ам хкаж хъийиз кIан хьайила, мад ярх хьана, и сеферда тарцин кIаник квай гуьрчег затIарал алукьна.

Лёляди гьарайна: — Минька, вуна  ёлкадик квай нини кукIварна!..

ГьакI хьанвай. Нинидин са гъил хкатнавай. Гьа и геренда къунши кIваляй дидедин кIвачерин ван хьана. Зунни вах маса кIвализ катна.

Лёляди лугьуда: — Минька, гила завай туш, дидеди ваз вижевайдиз кьвед вегьейтIа.

Заз акъатна шехьиз кIан хьана, гьа и арада чиниз мугьманар атана. Гзаф аялар, абурухъ чпин дидеярни галай, бубаярни.

Дидеди мугьманар кьабулна, ёлка авай кIвалин рак ачухна, эквер куькIуьрна, вирибуруз къенез атун теклифна.

Вири ёлка авай кIвализ гьахьна.

Дидеди лугьуда: — Гила са-са аял зи патав ша, гьарда къугъвадай са шейни къачу, ширинлухарни.

Аялар са-сад дидедин патав физва, ада гьардаз савкьат, ёлкадилай къачуз, ширинлухарни гузва. Вири аялар рази тир.

Гила дидеди за кIас ягъай ич къачуна, ахпа лагьана: — Лёляни Минька, ша кван зи патав. Квекай ни и ичиниз кIас яна?

Лёляди гьасятда: — Ам Минькадин кар я!

За адан киф кьуна ялна:  — Ам заз Лёлькади чирай тарс я!..

Дидеди хълагьна: — Лёля за кIвалин пипIе акъвазарда. Ваз лагьайтIа, вич-вичиз фидай паровоз гуз кIанзавай. Гила а затI за гьа ич гана кIанзавай гададиз багъишда.

Дидеди ам кьуд йис хьанвай са гададив вугана. Ам гьасятда паровоз гьалунив эгечIна.

Заз лагьайтIа, пара хъел атана, жуван гъилевай затIуналди а гададин гъил яна. Ада акI гьарайна хьи, гьасятда адан диде атана акъатна, гада хкажна, гъилерал кьуна. Ахпа нарази яз лагьана: — Мад зун куь кIвализ жуван хва галаз хкведач.

За жаваб гана: — ХъфейтIа жеда, паровоз заз амукьда.

А диде зи жавабдал тажуб хьана: — Аквар гьаларай, куь гададикай къачагъ жеда.

И чIавуз зи дидеди зун гъилерал кьуна, жаваб хгана: — Зи хцикай акI рахамир! Жуван къизилдин кIус гваз ахлад.

А дидеди лагьана: — За гьакI ийида. Куьниз атун вергериз гьахьай мисал я.

И чIавуз мад са дидеди алава хъувуна:

— Зунни хъфида. Зи руш гъил кумачир нини гуниз лайихлуди туш!

И чIавуз зи вах Лёляди гьарайна:

— Вавайни ви къизилдин руш гваз хъфейтIа жеда. А чIавуз гьа гъил кумачир нини зиди жеда!

И чIавуз зунни дидедин къужахдай рахана: — Квевай виридавай хъфейтIа жеда. А чIавуз вири ниниярни ширинлухар чаз амукьда…

Инлай вири мугьманар хъфиз эгечIна. Чун тек амукьайди акур дидедай чIал ахкъатзавачир. И чIавуз кIвализ чи буба гьахьна: — Ихьтин тербияди чи аялар чIурда. Заз кIандач, абуру къалар акъудна, атанвай мугьманар кIваляй чукурна. ЧIехи хьайила, абуруз четин жеда, ялгъузвили абур гьелекда.

И гафарик кваз бубади, ёлкадал алай вири эквер хкадарна. Ахпа буйругъна: — Исятда вири ксуда. Пакамахъ вири нинияр за къе хъфей аялрив вахкуда…

Эхь, аялар, а чIавалай инихъ 35 йис алатнава, мад садрани за  масадаз гудай ичиниз кIас янач…

М.М.Зощенко

Урус чIалай.  Таржума  Мерд  Алидин

___________________________________________________________________________________

Пеш ва инсан

Лугьудайвал, тIебиатда вири чпин къайдада ава. Абур гьамиша чеб-чпелай аслуни я, чеб – чпиз ухшарни. Фикир дуьзди хьун патал, мисал яз, гекъигин чна пешни инсан. Садлагьана килигайтIа, абурун арада гьич са жуьредин ухшарни авач, амма, хъсандиз фикир гайитIа, чавай гзаф ухшамишвилер жагъуриз жеда.

Гьеле тIуруна амай пеш аял дидедин бедендик кумай вахтуниз гзаф мукьва я. Абуру кьведани, дуьньядиз пайда хьайила, уьмуьр башламишзава. Пешини тарцин миже фитIинзава, аялди лагьайтIа, дидедин нек хъвазва. Эгер аял дидедин къужахдик ккIанватIа, пеш хилел алкIанва. Абуру гьамиша хатасузвал, къайгъударвал гьиссзава.

Алимри тестикьарзава хьи, набататрихъни гьиссер ава: шадвилин, пашманвилин, къурхулувилин. Инсанни гьахьтин гьиссерин сагьиб я эхир. Гьелбетда, гьарма вичин жуьреда.

Аял 2 – 3 йис хьайила чIалал акьалтзава. Рахунилай гъейри адан къугъунарни артух жезва. Хилекай куьрс хьанвай пеш гарал къугъвадайла, чеб – чпихъ галукьиз, ванер ийидайла, яраб пеш аялдив гекъигиз жедатIа? Вучиз лугьузва кьван: “Пешер къугъвазва”, “пешер рахазва”? Куьн садра пешинин далу патаз килиг. Адан юкьван дам инсандин кьулан тарциз ухшар я. Адалай къерехрихъ фенвай чIунар – пакван тIвалар, пакван тIваларин арадавай шуькIуь гъалар хьтинбур – дамарар. Инсандин беденда хьиз, пешинани гьерекат ава – акъваз тавуна, йифди – югъди. Амма гьамишалугъ ваъ, вахтуналди. Дуьньяда вичиз чара авунвай вахтуналди. Ахпа? Ахпа вуч жеда кьван. Гьава михьиз хуьз, тарцизни тIуьн гуз хьайи пеш инсан рекьизвай жуьреда аватзава. Тарцин кIаник адакай кьук жезва, хайи тарциз уьмуьр давамариз къуват гузва.

Инсанни гьакI я. Камаллу инсанди уьмуьр халкьдин къуллугъда эцигзава. Кечмиш хьайидалай кьулухъни адан менфятлу крари акьалтзавай несилар тербияламишиз рехъ къалурзава. Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Алибег Фатахован, Алирза Саидован ва гзаф маса-бурун уьмуьрри хьиз.

Абдул Ашурагъаев

____________________________________________________________________________

Фригърин школадин аялрин яратмишунар

Чирвиликай

1. Ктабни дафтар вахни стха ятIа, аял абурун дидени буба я.
2. “Кьуд” татай аялдиз «вадни» къведач.
3. Аялди мектебдиз къиметар кIваляй тухузва.
4. Ктабар хъсан дустар я: я фу тIалабзавач, я яд.
5. КIвале кIелайда мектебда суьгьбетни ийида.
6. Класс виридан кIвал ятIа, куьсруь кьве касдин муг я.
7. Аял классдин къални я, ругни, секинвални я, михьивални.
8. Тарсарай катзавайдан кьил эхирдай цла акьада.
9. Ктабри чпин таниш аялдиз сирер ачухда.
10. Чирвал къачун патал аялдиз пул ваъ, кIелун герек я.
11. Эзберун чирвилериз язавай къадакь я.
12. Леэн квачир чирвили яргъалди дурум гудач.
13. КIел тийизвай аялдиз чирвал куьчейри гузвайтIа, адаз са кьил бес жедачир.
14. Ктабди тIалабзавайди вич ахъайна кIелун я.
15. Ктаб суьгьуьрдин гуьзгуь ятIа, къелем — суьгьуьрдин тIвал я.
16. Ктабди гуда, тежрибади гуда – адаз чирвал лугьуда.
17. Аялди къаткана кIелзавай ктабдихъни ахвар агалтда.
18. Чир тахьай затI аялди ктабдивай жузада.
19. Квахьай чирвал ктабдай гьат хъийида.
20. Къадакьламиш тавур чирвал фад квахьда.
21. Чирвал я цIрадач, я муркIади кьадач.

Таб ва фитне

1. Таб ва фитне цал — цлавай къуншияр я.
2. Тапаррик лувар жедач, фитнедик – дувулар.
3. Тапарри цуьк ахъайда, емишар кьадач.
4. Фитнедин цуьквер чIулавбур, емишар туькьуьлбур жеда.
5. Таб чуьнуьх жез, фитне чикIиз алахъда.
6. Тапархъан рекьел къведач, фитнекар – меслятдал.
7. Тапарри булах, фитнеди гьуьл кьурурда.
8. Таб валарихъ къекъведа, фитне гарарихъ.
9. Таб кIватI жеда, фитне – ахъа.
10. Табни фитне цIун къушар я.
11. Таб авайнай намус катда.
12. Тапаррик намусдин, фитнедик инсанвилин жалгъа жедач.
13. Фитнеди акьул квадарда.
14. Фитнейрихъ ахмакь агъада.
15. Тапаррин жигъир куьруьди жеда.
16. Тапарринди чепелукьдин уьмуьр я.
17. Фитнедихъни тапаррихъ чIулав ранг жеда.
18. Тапарри вириз вегьеда, фитнеди – гьуьлуьз.
19. Тапарри кIасда, фитнеди жакьвада.
20. Намуссузвилин эхир тапаррин эвел я.
21. Фитне чукIурдай устIар я, таб – кьацIурдай.
22. Фитнеди чукIурайди вахтунивай эхцигиз жедач.
23. Тапаррихъни фитнедихъ гъуьлягъдин мез ава.
24. Тапуни таб хада, фитнеди – къаб.
25. Тапаррин душман гьахълувал я.
26. Фитнени таб са тарцин емишар я.
27. Таб кIвачера гьатда,фитне — къуьнера.
28. Табни кьий, фитнени – чан рикIяй – рикIиз.

КIватIайди — А.Ашурагъаев