“Суна чан”. Дагъларин уьлкведин меркезда ихьтин тIвар алаз лезги халкьдин манияр лугьудай десте пайда хьайила, садбур – шад, масадбурни тажуб хьанай. Манидаррин манийрихъ яб акал тавурбуру, “мегер им жедай кар яни?” лугьуз, шаклувилерни авунай. Амма хабар ва дестени гьакъикъибур тир. Ам тешкилнавайдини халкьдихъ, милли искусстводихъ рикI кузвай, мергьяматлу крарай масабуруз чешне яз къалуриз жедай ватанперес, уьтквем дишегьли тир.

Рагьимханова (Туьменова) Пакизат Мегьарамдхуьруьн райондин Билбил-Къазмайрин хуьре дидедиз хьана. “Победа” совхоздин рабочияр, багъманчияр Нажмудинани Сунади ругуд велед кIвачел акьулдна: Марита, Зелфира, Наргида, Пакизат, Нурудин ва Агьмед.

Пакизат зиринг, дирибаш руш тир. Школадин общественница, комсомолдин член гьар са мярекатдин иштиракчи жедай. Ара-ара ам хуьруьн ва райондин сегьнейрайни аквадай. Шиирар хуралай кIелиз, манияр лугьуз. Школадин ученикрин производственный бригададик кваз ада совхоздин багълара, ципицIлухра, салара зарбачивилелди кIвалахна.

Хуьруьн муьжуьд йисан школа куьтягьайла, ам совхоздиз кIвалахал фена. Юкьван школа Тагьирхуьруьн-Къазмайрал алай, аниз физ-хтунни регьят тушир. Идалайни гъей­ри, чIехи хизандиз куьмекни ийиз кIанзавай рушаз. Гьавиляй ада гьа сифте йикъалай ашкъидивди, масабуруз чешне къалурдай саягъда вичел тапшурмишай гьар са кар тамамарзавай. Гад агудзавай гьалдикай репортаж кхьиз, “Коммунист” газетдай журналистар атайла, абурув жегьил кIвенкIвечи, комсомол Пакизат Туьменовадин шикил ягъиз тунай ва ам газетдизни акъатнай.

Алакьунар авай зиринг руш совхоздин регьберри Махачкъаладин бухгалтерар гьазурдай курсариз ракъурна. Адакай майишат патал хъсан пешекар хьунин умуд аваз. Амма кьисметдиз масакIа хъсан акуна: Пакизатан рекьел кIирижуван гада Рагьимханов Магьмуд акъатна. Рушал ашукь хьайи ам Билбил-Къазмайрал. Нажмудин дахдин патав фена. Амма диде-бубадихъ гьеле цIемуьжуьд йисни тахьанвай руш патал гудай фикир авачир. Регьимлу, дугъри гада яз аквазвайтIани, Магьмуда вичин фикирар, къастар михьибур, гьакъикъибур тирди успатна ва Нажмудин дахдин патай ихтияр къачуна. Диде-бубайри мехъер къурмишна. Аранда чIехи хьайи руш Кьурагь дагълариз акъатна. Гьанлай инихъ (1975-йисалай) абур муьгьуьббатлудаказ, бахтлудаказ яшамиш жезва. Магьмуда меркезда кеспи ийизвай, гьавиляй жегьил хизан Махачкъаладиз хъфена. Рагьимханова шегьердин шуьшедин чIунарин заводдин кархана хаммалдалди таъминардай отделдин начальникдин заместителвиле, “Кавказкурортстрой” трестдин хаммалдалди таъминардай отделдин начальниквиле ва «Талги» санаторийдин директорвиле кIвалахна. Пакизата къад йисалай виниз МВД-дин ведомстводинди тушир охранадин управленида зегьмет чIугуна. Кьве веледди ва хтулри абурун рикIер шадарзава. ДГТУ-дин экономикадин факультет акьалтIарнавай Ислама Махачкъала шегьердин Советский райондин администрацияда кIвалахзава. Руш Асият шегьердин къацу набататар битмишардай майишатдин кадрийрин отделдин начальник я.

Гила чун манидаррин “Суна чан” дестедал хквен. Ам гьикI ва ни рикIел гъана тешкилайди я? Идан гьакъиндай Пакизат Рагьимхановади суьгьбетзава:

— Аял чIавалай зи манийрал рикI алайди тир. Абур заз диде Сунадивай ва баде Гевгьеравай ван къведай. Абурун ширин сесерихъ за гьамиша яб акалдай. Дидедиз халкьдин гзаф манияр кхьенвай яцIу дафтар авай. За юлдаш рушарихъ галаз абур кIелдай ва лугьунни ийидай. Гевгьер бадедиз халкьдин манияр арадал атунин бинеяр, тарихарни чидай. Виридакай рикIел аламач, амма “Иранда савдадавай яр” манидикай авур ажайиб ихтилат фикирда ама. Кесиб гадан девлетлудан руш чеб-чпел ашукь хьана. Амма рушан буба и кардиз акси экъечIна. Руш вичин гафунал кIевиз акъвазайла, бубадиз чара хьанач, ада разивал къалурна. Амма гададин вилик са шартI эцигна: “Вун къазанмишиз Ирандиз фида ва девлетлу яз хкведа. Ахпа за ваз рушни гуда”. Рехъ-хвал атIуз, фена гада. Амма йисар физ, адавай хквез жезвачир. Девлетлу хьун регьят кар тушир. Хуьре амай, ашкъилу рикI цIразвай руша Ирандавай вичин кIанидаз манияр лугьуз хьана. Абур ахпа халкьдин сиверани гьатна.

Ватанпересвилин гьисс вине авай  дишегьли меркезда лезги халкьдин я кьуьлердай, я манияр лугьудай дуьзгуьн са коллектив тахьунал пашман тир. ГьикI ятIани, журналист Гуьллер Камиловадал гьалтайла, ада вичин дарихвилерикай адазни лагьана. Къейд ийин хьи, са вахтара Пакизат Камиловрин къуншидал яшамиш жезвай, кIвалериз фин-хтун авай. Гуьллера вичин мукьвади хьтин лап хъсан танишдан наразивилерал къул чIугуна, амма меркезда милли искусстводин хел вилик тухудай, лезги группайриз фикир гудай кас авачирдакай ва месэлани пара четинди тирдакай лагьана.

Гьелбетда, ихьтин гьалди дишегьлидин рикI гена сефиларна ва ада гьайиф чIугуна. Са вахт алатайла, адаз Гуьллера вичин патав атун теклифна. ФейитIа, ана композитор Мегьамед Гьуьсейнов, адан уьмуьрдин юлдаш, манидар Бике, яб акалзавайбуруз хъсандиз чизвай Гьава Аллагьвердиева ва мадни ксар авай. Абуру милли мани, искусство авай гьалдикай, абур вилик тухуникай,  кIеве твазвай месэлайрикай веревирдзавай. Гьа инал абуру лезги халкьдин манияр лугьудай са десте текшкилуникай, и кар Пакизатан хиве тваз кIанзавайдакай ва чпи  вири рекьерай куьмекарни гудайдакай лагьана. Дишегьлидини разивал гана. Са гьафтедилай Пакизата абуруз манияр лугьудай дишегьлияр жагъурнавайдакай ва вичи вуч авуна кIанзавайди ятIа, гьадакай хабар кьуна. Гьайиф хьи, рикIик гьевес кутадай хьтин са гаф абурувай ван хьанач.

Гуьллера лагьайвал, месэла четинди тир. Манидаррин десте арадал, чкадиз гъун патал гзаф затIар лазим тир эхир. Сифте нубатда — музыкантар. Ахпани — репетицияр ийидай чка, манийрин репертуар, алукIдай парталар… Ибурун гьакъиндай къайгъу чIугваадай касни авачир. Анжах Гуьллеран куьмек себеб яз, Азиз Алиеван куьчеда авай музыкальный школадин директорди репетицияр ийидай класс вугана. Гьамни — са йисуз. Ахпа вири репетицияр ацалтай чкада, гзафни — гзаф — Пакизатан кIвале ийиз хьана.

Пакизат Рагьимханова ахьтин инсан я хьи, гьикьван четинвилер, манийвилер акьалтайтIани, гъиле кьур кар кьилиз акъуддай. Ада вичиз лагьана: «Эгер вижевай десте арадал тагъайтIа, вун Пакизат туш». Хсуси такьатрихъ (Рагьимхановрихъ чпин гъвечIи бизнес ава) Пакизата дестедик экечIай дишегьлийриз (Саният Рамазанова, Нигер Абдуллаева, Рима Магьмудова) кьуд жуьре булушкаяр цвана, лезги шалар, гуьлуьтар ва герек маса шейэрни къачуна. Дестедиз тIвар гунни четин акъвазнач. Халкьдин манийрал гзаф рикI алай рагьметлу Суна дидедин гьуьрметдай манидаррин гъвечIи ансамбдал “Суна чан” тIвар эцигна. Ам дестеди вичин хивез къачунвай макьсаддихъ галаз кьанни ийизвай.

Пакизата меркезда авай лезги гадайрикай музыкантарни жагъурна. Гьар репетиция авур юкъуз абуруз са-са агъзур манатни гузвай. Гьелбетда, им яргъалди са касдай акъакьдай кар тушир. Республикадин са мярекатдиз чпиз теклифайла, Пакизата музыкантризни хабарна, амма абур вири атанач. Гьа са вахтунда цIуд агъзур манат пулни истемишна. Сегьнедиз “Суна чан” музыкантар галачиз экъечIнатIани, абуру Пакизатавай пул къачуна. Идалай гуьгъуьниз дестедин регьберди музыкантрихъ галаз кIвалахзамач. “Ватанперсвилин гьисс квачир инсанар, жуванбур заз акунани кIандач”,- лугьузва Рагьимхановади.

— Куьн сифте яз сегьнедиз мус экъечIна?- жузазва за.

— Меркездин милли библиотекада чи кIелзавайбур Бакуда чапдай акъатзавай “Алам” журналдин къуллугъчийрихъ, журналистрихъ, анай атанвай шаиррихъ галаз гуьруьшмиш жезвай. Гуьллер ваха аниз чазни теклифна. ГьикI жедатIа, кьабулдатIа чин тийизвай чна “Суна чан”, “Алагуьзли”, “Перизада” манияр лагьана. Тамашачийри кьабулай тегьер акурла, чи шадвилихъ кьадар амукьнач. Саки вирида чаз мадни агалкьунар хьун алхишнай. Идалай гуьгъуьниз чна иштиракай, манияр лагьай мярекатар гзаф хьана. Кьуьчхуьр Саидан, Седакъет Керимовадин, Айдунбег Камилован юбилейрин межлисрик, лезги жегьилрин форумда.

Рагьимханова Махачкъаладин школайра кIелзавай лезги аялриз милли культура, адетар, халкьдин манияр чиризни алахъзава. Са варз вилик ада вичин кIвале халисан лезги мел тешкилна. Аниз 28-нумрадин юкьван школадин лезги аялриз теклифнавай. Мел кьиле фейи гьалдикай Гуьллер Камиловади фильм туькIуьрнава, ам республикадин ва центральный каналрай къалурдайвал я. Ватанперес дишегьлиди вичин хтуларни дидед чIалал, хайи культурадал рикI алаз вердишарзава. 9-классда кIелзавай Лейлади ва 5-классда кIелзавай Алимегьамеда ва Камилади милли мярекатра иштиракзава. Лейлади юбилейдин гьуьрметдай Дербент шегьердиз бахшнавай шиир теснифунин конкурсда сад лагьай чка кьуна.

— Пакизат Нажмудиновна, чаз вун мергьяматлу крарални машгъул жезвайди малум я. Абурукайни са кьве гаф лагь ман.

— Мад зун диде Суна, баде Гевгьер рикIел хкуниз мажбур жезва. Чак, вахарикни стхайрик, регьимлувилин, инсанвилин, масадаз куьмек авунин ерияр кутурбур гьабур я. Бинедилай ивидик акатнавай хесет хкатдачалда. Гьахъ я. Зун а кардал шад я хьи, залай и шегьерда хейлин ватанэгьлийриз жуьреба-жуьре куьмекар гуз алакьна. Месела, Къубадай атанвай, са документни гвачир лезги гададиз кIвалах гана, ахпа адаз документарни туькIуьрна. Кьилел кас аламачир, гъвечIи аялар галай ватанэгьли дишегьли  жуван гуьзчивилик кутуна. Нариман стха, за и крар жув къалурун, жувакай кхьин патал авурди туш, кIеве авай ксариз куьмек гун мумкинвал авай гьар садан везифа я. Идакай пак тир Къуръандани хъсандиз кхьенва.

Эхь, жув алай чка къалур тавуна, игьтияж авай  касдин гъил кьун, адаз, хъутIалрай экъечIна, виликди фидай мумкинвал гун нелай хьайитIани алакьдай кар туш. Гзафбуру, гьатта СМИ-рани кваз, Махачкъалада авай Родопский ва СтIал Сулейманан тIварунихъ галай бульварар какадарзавай. И кардал эхир эцигун патал бульвардиз гьахьзавай чкадал П.Рагьимхановади вичин хсуси такьатрихъ “СтIал Сулейманан бульвар”  кхьинар атIанвай мемориалдин кьул эцигна. 1- июндиз, Аялар хуьнин юкъуз, хайи хуьруьз — Билбил-Къазмайрал хъфена, Рагьимхановади школадин 15 ученикдиз пишкешар багъиш­на. Къейд авун лазим я хьи, Пакизат Нажмудиновна меркезда кардик квай лезги милли культурадин автономиядин председателни я. Алай вахтунда ам  меркезда кьве куьче Кьуьчхуьр Саидан ва Россиядин Игит Зейнудин Батманован тIварарихъ ягъун патал чалишмиш жезва.

Аферин  къанажагълу ватанэгьлийриз!

Нариман Ибрагьимов