Гьикьван инсанар аватIа, гьакьван къилихарни ава лугьуда. Са къилихарни ваъ — абурни са куьн ва гьихьтин ятIани бинедал арадиз къвезва. А бине тешкилзавайдини гьар са инсандихъ вичин къенепатан дуьнья ва адан тестикьвилер, гьакIни абурукай хкатзавай инанмишвилер хьунухь я. Инсандин уьмуьрдин рехъ, адан гьерекатрин нетижаяр абурулай аслу жезва.
Ивидик квайди хкудизни жедач, квачирди — кутазни.
Тарихдиз течир, такур са жуьредин инсанарни авач. Амма виридан тIварар адав гумач. Гумайбурун арадани таквадай жуьреяр авач. Месела, сада вичин тIвар акъатун патал Рим шегьердиз цIай яна.
Къенин йикъарани ихьтин мисалар авачиз туш.
Гьикьван гьалтзава ахьтин ажайибар…
ТIвар акъатдалди, вил акъатуй — лугьузва чи бубайрин мисалда.
“Амукьдайди са тIвар-ван я дуьньяда” — лугьузва Эмина.
Яраб “тIвар акъатун”-ни “тIвар амукьун” гьакьван чеб-чпиз къарши манаяр я жал?
Эгер тIвар акъатун, я чиз-чиз акъатдайвал авун инсандилай вичелай аслу ятIа, тIвар амукьун — им халкьдин, тарихдин къарар я, гележегдихъ галаз вахт виликамаз кутIунзавай икьрар я. Вични — сесер тагана, сада-садал илитI тавуна, вич-вичелай кьабул жезвай… Уьмуьрдин къанун хьиз, тарихдин ярж хьиз…
* * *
Чун чакай рахан — чи ажайибрикай, тIвар акъатунихъ калтугнавай чи гъарибрикай.
Са цIувад-къад йисан вилик ихьтинбурукай сада, вич чIалан, адан тарихдин деринра къекъвезвай ва халкьдин игьтияжрин ва кьисметрин парцик квай вафалу хва яз къалуриз алахъна, чи литературадин чIалан месэлайрал кIвалах авур, ам тайинарай, тестикьарай алимриз халкьдин хаинар лагьана. Лугьун анихъ амукьрай, Москвада “Лезги хабарар” тIвар алаз урус чIалал акъатиз хьайи газетдин сад лагьай чина кхьинни авуна.
И ажайибди кутур рехъ адак хьтин иви квай муькуьбуру давамарзава — абуруз шаир СтIал Сулейманакай “халкьдин тIаратI” авурбурукай хъел ава. “Ам вуч шаир я?” лагьай чIал я жал?
Ава чахъни чи ажайибар… Са кьиле кьве мефт авайбур, са хура кьве рикI хуьзвайбур, са гъиле кьве къелем кьазвайбур, са мецел кьве рахун алайбур… Гагь абур ялавлу ватанпересар я — гуя ватандин ва халкьдин тIвар хкажзавай, абур виридалайни къадимлубурун, къудратлубурун арада тваз, дерин тарихар ахтармишзавай; гагьни — жуван халкьдиз “садрани чилин иеси тахьай” язухар лугьуз гьарайзавай, лезги чилел даим “алат тийир йиф” ала лугьуз кхьизвай наразияр. Абуруз са затIни къайдада аваз аквазвач, гьатта вири халкьдинди яз бинедилай чизвай лезги чIални. Гила садбуруз лезги литературадин чIалан бинеда къуба нугъат хьана кIанзава, муькуьбуру гъиз чпин хуьруьн гафар-чIалар, кхьинрин грамматикадин къанунар инкарзавай гъалатIар илитIзава.
Ажайибар, гъарибар лугьун ихьтинбуруз тIимил я!.. Мецел векъи гафар къвезва! Амма лугьуз кIанзавач…
Са бубат фагьум-фикирдал алай вири инсанар инанмиш я хьи, къад лагьай виш йис чи халкьдин тарихда ва уьмуьрда къизилдинди хьана. Къудратлу СССР-дин амай халкьарихъ галаз санал ада вичин уьмуьрдин вири терефар ва культура вилик тухвана, илимда, литературада, искусствода… вичин са чка кьадайвал авуна. И рекье чпин къуватар ва чирвилер, алакьунар ва бажарагъар серф авур ксарин тIварарни къизилдин девирдин нетижайрихъ галаз сагъ амукьда. Идал са шакни алач. Шаклувал маса тIварари арадиз гъизва.
А девирдал, девирдин инсанрал буьгьтенар вегьезвайбурун кьисметар гьихьтинбур жеда? Абурун тIварар гьи сиягьриз яда?
Эгер чна и зиянкар къугъунрал эхир эциг тавуртIа, халкьдивай ХХ асирдин къазанмишунарни къакъатдачни?..
* * *
Гьар са халкьдихъ, гьар са халкьдин культурадихъ гьуьжет аламачир кьисметар-тIварар, надир имаратар авайди я. Месела, лезгийриз Етим Эмин, СтIал Сулейман, Мегьамед Гьажиев хьтин. Ихьтин тIварар чахъ гзаф ава. И тIварарин иесийри чпин крар тарихда тунва. Гуьгъуьнай къвезвай несилрин везифа абур давамарун я, итIи-битIийра къекъвез, халкьдин патай тестикь хьанвай крар шаклувилик кутаз алахъун ваъ!
Идалди квез абурун жергедиз гьахьиз кIанзавани, я гъариб ксар? Кьабулич эхир!
Етим Эмин зурба шаир яз, вичин девирдин кIвенкIвечи инсан яз фадлай тестикь хьанва. Ам хайи, яшамиш хьайи ва кьейи йисар тайин хьанваз кьабулна, 1988-йисалай инихъ шаирдин чIехи юбилеяр тухузва, ихьтин тарихар алаз сурун кьилихъ къван янава, памятник хкажнава. Ваъ, рази жезвач гъариб ксар — гьуьжетар давамарзава. Бинедал са чар-цIарни алачиз, икI тушиз, акI тирди тестикьарзавай са делилни авачиз…
Имни гьич — Етим Эминанни СтIал Сулейманан яратмишунрив гъавурда авачиз эгечIиз, бязибуру абур чпин гъарибвилерин машгъулатдиз элкъуьрзава. ИкI эгечIуникай неинки классикрин ирсиниз, гьакIни санлай милли культурадиз зиян хкатун мумкин тирдакай абуру гьич фикирни ийизвач. Ачухдиз аквазва: абурун мурад чеб амайбур хьтинбур туширди къалурун, чпин фагьум-фикир башкъа ва дерин тирди тестикьариз алахъун я.
* * *
ЦIининди Етим Эминан 180 йисан юбилейдинди я. Адет тирвал, виринра гъвечIи ва я чIехи мярекатар тухвана. Лезги жемятди вичин виридалайни рикI алай шаирдин яратмишунрин нубатдин ктаб вилив хвена. Акъатна амни. “Етим Эмин. Пагь, чи уьмуьрар…” тIвар алаз. Гьазурайди Фейзудин Нагъиев, редактор Арбен Къардаш, акъудайдини Дагъустандин ктабрин издательство яз.
Мубаракрай! Шад жедай кар я!
Ктаб вич аквадалди, зани гьакI фикирзавай.
Гилан фикир масад я: вири халкьдин мярекатрик, суваррик лагьайтIани жеда, ихьтин зиянлу савкьат гваз экъечIунин себеб вуч я? Илимдин кIвалах ятIа, ам я лагьана акъуд, Етим Эминан яратмишунрин кIватIал ятIа, ам яз акъуд. Бес виш йисан къене цIарарикай бендер, бендерикай шиирар жез, халкьдин ядигар эменидив къадирлувилелди эгечIай ксари кIватIна, ктабра тур яратмишунрив икьван инаддивди эгечIдани?
Себеб вуч хьурай?
Вуч кIанзава Фейзудин Нагъиеваз? Халкьдин манийриз элкъвенвай, ашкъида авайлани, гьижрандик квайлани гьар садан мецел къвезвай, уьмуьрдин метлебрикай рахун фидайла, мисал яз гъизвай эсерар икI шаклувилик кутуна, пис кIелзавай аялдин дафтар муаллимди хьиз, яру-цIару авун — им гьикI лагьана алакьдай, гъиляй къведай кар я?
Ша тайиндаказ рахан, кьилелай эгечIна шиирар кIелин, гекъигин.
Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал…
— им икьван гагьда акъатай ктабра “Туькезбан” шиирдин сад лагьай цIар я. Рахун физвай ктабда “вун” ва “эцигиз” гафарин чкаяр дегишарнава:
Гьайиф тушни эцигиз вун чилерал…
Вуч дегиш хьанва? Са затIни! — лугьун мумкин я и дегишвал кутунвай касдини. АкI яз хьайила, фадлай тайин хьанвай цIарцIик хкуьр вучиз авунва? Амма фагьум-фикир авурла аквазва хьи, и дегишвили цIарцIин манани дегишарнава. И цIарцIе шаир патал кьилинди “вун” ваъ, “эцигиз” я. Ихтилат физвай цIарцIе кьилинди “вун” хьанва. ИкI хьун лазим туширди шиирдин пуд лагьай цIарцIи субутзава: “Хаму кард хьиз, хвена кIандай гъилерал…” Яни “эцигиз чилерал” гьайиф я, “вун эцигиз” ваъ.
Кьвед лагьай шиир “Гуьзел” тIвар алаз кьабулнавайди тир. Шаирди, белки, ганачир жеди вичин шиирриз тIварар, амма ктабра алаз гьатнавайбурук кягъ куьз ийида? Шиирдиз и ктабда “Вун зи рикIе гьат хьана” тIвар гунихъ са себеб хьана кIанда эхир. И шиирдин кьуд лагьай цIарцIизни фикир гун:
Ачух дуьньйа мичIи хьана, дар, гуьзел…
Сад лагьайди, “дуьнья” гафунин тестикь хьанвай тегьер чIурун гьи грамматикадин ихтиярдалди я? Эгер чIурнатIа, гуьгъуьнин шиирра и гафунин “дуьне” ва “дуьнья” жуьреяр вучиз ишлемишзава? Кьвед лагьайди, “МичIи хьана, дар, гуьзел” вуч лагьай чIал я? Виликан ктабра цIар ихьтинди я эхир:
Ачух дуьнья хьана мичIи, дар, гуьзел…
Шиирдилай шиирдал кIелзавайдаз гьахълу хъел гъидай кьуьруькар къалин жезва. Халкьдин манидиз элкъвенвай “Вун паталди, назлу дилбер…” шиирдиз, месела, маса рангунин пине алкIурайди хьиз аквазвай бенд сухнава. Ам шиирдин акьван кьезил ва гьамга къурулушдихъ галаз ерли кьазвач. Ингье а кьуд цIар:
Куфун тахьуй вун гайиди,
Уьмуьрдикай рикI хайиди,
Я стхаяр, заз хьайиди
Сад Аллагьдин кар хьана хьи…
ЦIарар сухнавайбур тирди тестикьарзавай лишанар ачухдиз аквазва. Сад лагьайди, дерт вичин ярдиз ачухзавай шаир “я стхаяр” лугьуз рахач эхир. Кьвед лагьайдини, и цIарара Эминан шииратдиз хас тушир гафарин заланвал, алакъасузвал ава. И шиирдал Фейзудин Нагъиева мадни “гъил элкъуьрнава”. “Вун гъейридаз яр хьана хьи” цIарцIе “гъейридаз” гафунин чкадал “чарадаз” гаф алкIурнава. Яраб гъейридини чаради са гафар я жал? Яраб гъейриди (жуванди ваъ) чарадалай (мукьвадалай ваъ) къуватлу ва гегьенш туш жал? Гуьгъуьнин кьве бендни халкьдиз чидайвал амач. Абур вири ктабра икI гьатнавай:
Султанбеги — зи ярдин тIвар,
Хиялдиз къвез, рикI жеда тIар,
Кьве вилелай атай накъвар
Ирид чиле кьар хьана хьи.
Эминан рикI хьанва хьи дар,
Я Иллагьи, вид я кьадар.
Дуьньяд дердер, севдуьгуьм яр,
Пагь, зи кIула пар хьана хьи.
Фейзудин Нагъиеван гъиликай абур ихьтинбур яз хкатнава:
Алагуьзли зи ярдин тIвар
РикIел хкиз, рикI жеда дар,
Кьве вилелай фир кьван накъвар
Ирид чиле кьар хьана хьи.
Етим гада, галукьна цIар,
Сад Аллагь, ам вид я кьадар!
Дуьньядин гъамар, севдуьгуьм яр,
Пагь, зи кIула пар хьана хьи.
Мягьтелардай крар яни? Гъиляй къвезва — авунва! Маса баян гуз жедани икI эгечIуниз?
“Са эрзиман гьатнава, яр, зи чанда,..” шиирда, цIарцIин мана чIурна, “Ашнаярин ашна сад я, кIани яр…”-дикай “ашнайрикай ашна сад я…” хьанва. Мадни “гуьгьуьл”-дикай “гевил” хьанва, “бес гьикI хьана”-дин чкадал, “гьикана бес” алкIурнава. Ибурни гьич — шиирдин эхиримжи бендиниз хьанвайди халис инад я:
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи,
Зун тергна, яр, вун масадаз хьана хьи,
Вун зи цIара ягъай гад я, кIани яр.
Килиг адакай вуч хьанватIа:
Етим Эмин кабаб хьана кана хьи,
КIани ярди зи шад гевил хана хьи,
Зун тергна, яр, вун гъейридаз шана хьи,
Гатфар амач, гила кьуьд я, кIани яр.
Ф.Нагъиев Етим Эмина вичин ярдиз “Жедач жал дердиниз чара, Гьаким лукьман, алагуьзли?” лугьунал рази туш, адаз “себеб дарман, алагуьзли” кхьин, “Вуна зун икI ялгъуз туна…” цIарцIе “На чун икIа ялгъуз туна…” кхьин дуьз аквазва. Ам инанмиш я хьи, шаир вичин ярдив гагь “зун”, гагь “чун” лугьуз рахун герек тир. Шиирдихъ артухан бенд акал хъувунва, Эминан чкадал Етим Къази эхцигнава. Са гафуналди цIар акатайвал ганва.
ИкI гуьгъуьнин шиирдани:
Алагуьзли севдуьгуьм яр,
Вун завай къакъат хьана хьи.
Мад на зи рикI авуна тIар,
Ви гъам зав агат хьана хьи…
— им фадлай кьабулна, ктабра гьатнавайвал я.
Алагуьзли севдуьгуьм яр,
ХупI масадаз гьат хьана хьи,
Мад на зи рикI авуна дар,
Зав ви гъам агат хьана хьи…
— им — Ф.Нагъиева туькIуьр хъувунвайвал.
Гьа и шиирда “Я сад Аллагь, вуч делил я, Зи чанда цIай гьат хьана хьи” цIарара ада “делил” гафунин чкадал вучиз ятIани “зелил”, “На зи шад рикI гъана дардал…” цIарцIин эхирдиз “туна дарда” сухнава.
“Яр, зи винел гъам-хажалат атана,..” — шиирдизни инадар пара авунва, гьатта виликан ктабра гьатнавай рефрен-цIарни дегишнава. Кьуд ва вад лагьай бендерин кьилел гъанвайди халис писликвал я. Виликан ктабра абур ихьтинбур я:
Зи мурад я даим гуьзел хьунухь сагъ,
Гьар межлисда дамагъ саз яз, кефи чагъ.
Дуьзмишайла хурудал на женнет багъ,
Къерехдавай касдиз емиш гудачни?
Дуьнья ачух я, гуьлуьшан рагъ аваз,
Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз?
Фагъир Эмин вич текьена сагъ амаз,
Садра ширин ихтилат кьван жедачни?
Ф.Нагъиева гьазурнавай ктабда и цIарар и къайдада гьатнава:
Зи мурад я, гуьзел, даим сагъ хьунухь,
Гьар межлисда кефи дамагъ-чагъ хьунухь,
Дуьзмишайла хурал са женнетдин багъ,
Бес ви рикIе ви кIани яр авачни?
Дуьнйа мублагь я, гуьлуьшан рагъ аваз,
Уьмуьр женни виле даим нагъв аваз?
Фагъир Эмин, вич текьена сагъ амаз,
Садра кьванни ярдихъ ялвар авачни?
“Яр” тIвар алудна, “Ийимир, яр” кьилел эцигнавай шиир Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри, Къуръандин хатI хьиз, тестикь хьанвайди яз гьисабзавайди тир. Нагъиевал къведалди! Де килигин садра ада вуч авунватIа, шиирдин цIарар гьакIан хабарриз гьикI элкъуьрнаватIа гекъигин:
Зи рикI сефил / я, мадни / дар ийимир, яр — Зи сефил рикI / на мад дар / ийимир, яр.
Зун дертэгьли / вунни дава-/дарман я — Зун дертэгьли / я, вун дава-/ дарман я.
Зи дердинин тIебиб ава кIевера, Вун я хьи, мад / масад алач / чилерал — Анжах са ви / нур зи ава / вилера.
Ваз аквазва / зи чандин се-/филвилер — Аквазва зи / чандин ваз / сефилвилер.
Фадлай халкьдин манидиз элкъвенвай “Лагь зи ярдиз” шиирдин пуд лагьай эхиримжи бенд ихьтинди тир:
Сирер-савда сифте санал авуна,
Ахмакь хьана, лагь, зун вичихъ агъуна.
Етим Эмин геж гъавурда акьуна,
Гила вич заз душман я, лагь, зи ярдиз.
Ф.Нагъиева адакни кубутвал кутунва:
Сирер-савда вичи захъди санална,
Ахмакь хьана вичихъ умуд акална.
Етим Эмин акурла рак акьална,
Гила дуьнйа такIан я, лагь зи ярдиз.
Мадни: шиирдин кьвед лагьай бендина ихьтин цIар ава: “ЧIуру гафар / япуз гьахъсуз/ къведалди…” Аквазва хьи, ина кьилин мана гвай гаф “гьахъсуз” я. Яни шаирдиз гьахълу чIаларихъай кичIе туш. Амма Нагъиеваз акI аквазвач, адаз кьилинди “япуз” гаф я: “ЧIуру гафар / гьахъсуз япуз / къведалди…” Яраб япалай гъейри, маса чкайриз чIуру, я туш къени гафарин ван къведайди я жал? Гьахъсуз хьиз, гьахълузни чIаларин ван атун мумкин я, гьелбетда…
Ф. Нагъиева гьазурнавай ктабда гьар са шиирда цезура чIурунин себеб вуч я?
Къачун ихьтин цIар: “Завай хьана / са хата вун / яр кьуна…” ИкI эгечIзавай шиирдизни Фейзудина вичин къуьруь ранда янава: “Завай са ха-/ та хьана вун / яр кьуна…”
Мад са шумуд цIар: “Заз рикIелай / гьич тефидай / кар кьуна…” — “На заз рикIе-/ лай тефидай / кар кьуна…”, “Яр хьайила,/ ярдин рахун/ сад жеди… Акурла сад / садаз , рикIер / шад жеди…” — “ Яр хьайила, / ярдин гафар / сад жеда,/ Сад садаз а-/курла рикIер/ шад жеда…”
“Шад жеди”, “шад жеда” — ибур вуч манаяр ятIа чизвач жал алимдиз? Эмина, вуна хьиз, “шад жеда” лугьуз тестикьзавач, я алим, шад жедай адет я лугьузва.
И шиирдиз алимди винидихъ чун рахай цIарарин рифмаяр тикрар жезвай вичин къундарма тир вад цIарцIин бенд сухнава:
Яр акурла, ашукь бенде шад жеда,
Гьар са гуьзел-/дин адахлу сад жеда.
Таб мийир на, дустар ара йад жеда,
Эхир жаваб лагь-тIун вуна заз, гуьзел,
Яб тагуз физ, гумир вуна наз, гуьзел!..
Ихьтин дегишвилер гуьгъуьнай къвезвай “Ваз маса яр хьана, гуьзел”, “РикI чIулавмир, суна билбил” ва гзаф маса шииррани тунва. “Гуьзел Тамум” шиирда иллаки. Гъезелдин асуллу кIалубда аваз вири ктабра гьатнавай акьван гуьзел жавагьиррин сиргъадикай алимди вичин гъилин накьвадин къендилагар гилигнавай еб авунва…
Са шумуд цIар гекъигин:
Гуьзел Тамум, ая фагьум, зи чанда
гум къекъвезава,
РикIин дердер хьана селлер,
сефил вилер ишезава.
Хьайла яргъал, са дерди гьал за нив,
гуьзел, ийин гила?
Залан парар хьана гъамар,
сабур-кьарай текъвезава…
— ибур виликан ктабра гьатнавайвал я. Гила килигин Ф. Нагъиеван гъиликай гьикI хкатнаватIа:
Гуьзял Тамум,
Ая фагьум,
Зи чанда гум
Къекъвезава.
Накъвар, дердер,
Хьана селлер,
Сефил вилер
Ишезава.
Са дерди-гьал
Тежез, гуьзял,
РикIе зи тIал-
Мерез ава.
Залан гъамар
Хьана парар,
Сабур-кьарар
Текъвезава…
Вилик акъатайбурукайни бязи ктабра и шиир куьруь цIарара аваз ганвай. Амма им гъезелдин кIалубда амачир лагьай чIал туш, 15 гьижадин шиир рифмада авай уьлчмейриз пай хьун я.
Шиир авай кIалубдай акъудун патал шаир хьиз эгечIнавай алимди аниз гьайиф татана вичин “жавагьирар” гзаф алава хъувунва. Ингье, месела:
Гуьзял, за гьикI
Ийин? Зи рикI
Акъатиз икI
КичIезава…
…Гуьзял, жаван
Мийир пашман,
На рикI гьикьван
Зи незава…
Алакьдайни Эминалай икI кхьиз?! “Зи незава”, — лугьуз?
Эмина, къенин шаирринни алимрин дережайрикай фикир тавуна, РагъэкъечIдай патан шииратда чIуриз тежер адет тирвал, гъезелдин яргъи цIарара къенепатан рифмаяр тунвай. АкI тахьайла, 12-15 гьижадин шиир кхьинихъ са метлебни, са къиметни авачир. ГьакI тир. Гила яз амач. Гьавиляй гъезелар лугьудайбур кхьизвайбур ацIана хьанва. Белки, гьа вичиз чидайвал, Ф.Нагъиевани кхьизва жеди. “Физулидиз незираяр” разделда гьатнавай туьрк чIалай таржума авунвай гъезелрай адан устадвал аквазва.
Де “Гуьзел Тамум” шиирдин (“Гуьзял Тамум” лугьуз рахаз, ктабда вучиз ятIани шиирдин тIвар авайвал тунва) эхиримжи цIарарни гекъиг хъийин:
Икьван чIавалди кьабулнавайвал:
Эмин факъир на икI тамир,
хийир-шийир фагьум ийиз,
Геже-гуьндуьз заз, Етимдиз,
вун къакъатиз кичIезава.
Гила килигин Ф. Нагъиева гьазурнавай ктабда а цIарарикай вуч хьанватIа:
Эмин фагъир
На икI тамир:
Зал гьакI шийир
Элкъвезава.
Ая дуван
На, гваз аман,
И тIалдиз вуч
Эвез ава?
Ингье ихьтин крар я, гьуьрметлу кIелзавайбур! Чи крар “Зал гьакI шийир…” жезва.
* * *
Мадни рахаз кIанзава цIийи ктабдикай, амма алакьзамач, вучиз лагьайтIа ада кIелзавайдан гуьгьуьл гьакьван хазва, рикIиз гузвай тIарвал эсердилай гуьгъуьниз къвезвай эсерди, чарчин гуьгъуьнай къвезвай чарчи мадни деринарзава.
Чаз чидай гьалда, классик шаиррин яратмишунар икI дибдай инихъ-анихъ ийидай ихтияр садахъни авач. Гьич цавун аршдай фидай касдихъни. Эмин хьтин шаирдин и ва я маса эсердихъ шак гъизвай са тереф, дуьз тушиз аквазвай са цIар, ибара аваз хьайитIани, им са касдин кар, са кьилин тIал туш, пешекаррин арада гьялдай, веревирдер ийидай, са фикирдал атайтIани, суалдик кумукьдай месэла я. Фейзудин Нагъиев, аквазвайвал, ихьтин месэлайрив, вичелай гъейри, масад авач лугьуз, эхиримжи гаф зид я, лугьуз эгечIнава.
Гьавиляй виш йисан къене са алимдилайни алакь тавур крар и ктабда тестикь хьанва.
“Ибур Етим Эминан шиирар туш”, “И шиирар виликан ктабра гьатнавач”, “Меликанбур яз гьисабиз жедай шиирар”, “Туьркиядай жагъай шиирар”, “Туьрк чIалалди кхьей шиирар. Физулидиз незираяр”, “КIиридай жагъай гъилин хатIарин альманахда Эминан тIвар алай шиирар”.
Ибур ктабдин паярин (разделрин) тIварар я. Анра Етим Эминан икьван
чIавалди малум тир шииррин кьадардилай хейлин артух эсерар гьатнава. Им хъсан яни, тахьайтIа — пис? Эгер кьадардикай рахайтIа, хъсан я, гьелбетда. Эгер еридикай рахайтIа? Пис я лугьун тIимил я. Амма важиблуди маса суал я: абуру милли литературадин классикдин шаирвилин ва шииратдин дережа мадни хкажзавани, тахьайтIа агъузарзавани? И суалдал фикир авуна, кьил акъудун патал, ингье са мисал:
Алагуьзли, ша, зав рахух хуш гафар,
Наз маса гуз гъейри патахъ шумир вун.
Мукьвал ала чи кьведан шадлу гатфар,
Чарада хьиз вуна маса гумир зун…
…Вахтар фена акъатна, яр, и сефер,
Я регйатвал такуна чаз, я кефер.
Ван жедатIа, Гъуцар, зи арзад ванер,
И сузадик Эмин яргъал хуьмир, зун.
Авани кефер? Ф.Нагъиеван мецелай Эминаз ва ярдиз такур кефер гьибур тир жал?..
Эмин аку, “шадлу гатфар” кхьин аку!..
Ихьтин ата-батавилерив ктаб ацIанва. Абурукай рахун патал къайгъусуз рикI ва ктаб гьазурай касдиз кьван вичин фикир илитIунин терсвал герек я. Абур авачирвиляй, цIийи ктабдикай векъи ихтилат гьа инал куьтягь жезва.
Амма алава хъийин.
Гьайиф хьи, эхиримжи йисара чеб ялавлу ватанпересар, халкьпересар яз къалуриз алахъна, ихтибарлу жемятдин гьисабдай гелирар къачузвай, идалди чпин тIварар машгьур ийиз кIанзавай ксар гзаф хьанва. Абуруз “Квез вири халкьдин крарив эгечIдай ихтияр авач!” лугьудай ксарни амач. ЛагьайтIани, намуслувилел ва намуслубурал хъуьрезвай девирда ванни хквезмач.
Яраб Фейзудин Нагъиеваз вичин тIвар раиж ийидай маса рехъ жагъанач жал? ПIирерив икI эгечIдай адетар чи халкьдихъ са девирдани хьайиди туш эхир! Етим Эмин пIир яз фадлай кьабулнава эхир!
Ктабда гьатнавай гзаф эсерар ва шиирра тунвай дегишвилер Ф.Нагъиева “КIиридай жагъай альманах” тIвар акьалтнавай гъилин хатIарин ктабдихъ галаз алакъалу авунва. Кьилдин шиирриз талукь къейдера ва баянра а ктабдин тIвар кьунва. Гьелбетда, ихьтин шагьиднамаяр тупIалай авун аферин къвезвай кар я. Амма абурал бинеламиш хьана, фадлай кьабулнавай эсерар ревизия ийидай ихтияр гузвач. Вучиз гузвач лагьайтIа, Етим Эминан ва адахъ галаз чпин шиирар ина гьатнавай маса шаиррин гъилни и ктабдик хкIунач. “КIиридай жагъай альманах” — им гьич са касди са хатIунал кхьенвай ктабни туш. Эсерар идан-адан хатIаралди идан-адан мецелай кхьенвайбур я. ГьакI тирвиляй, цIуд йисара ктаб вичин гъиле аваз хьайи чIехи алим Ражидин Гьайдарова адахъ са акьван ихтибар авунач. Муькуь патахъай, а эсерар алатай асирдин 20-йисарилай эгечIна, алимрини кIватIнавай, чапдиз гьазурна, кIелзавайбурал агакьарнавай. Абурун зегьметар инкарна, Эминан яратмишунрин бинеда “альманах” твадай жуьрэт адахъ хьанач.
Гьар гьикI хьанатIани ктаб акъатнава. Амма Эминан шииратдал ашукь жемятди ам суварин савкьат яз бажагьат кьабулда. Им шаирдин ирс элкъвена алатай асирдин къад лагьай йисарал хкай хьтин кар хьанва.
Мадни са важиблу тереф: Етим Эминан яратмишунар акьван мукьуфдалди ахтармишиз, кIелдайбуруз гьакьван хуш жедай макъалаяр кхьизвай, вичини Етим Эминан яратмишунрин ктабар гьазурай, Эминакай акьван хъсан эсерар кхьенвай, адан эсерар урус чIалаз таржума авунвай бажарагълу шаир, милли литературадин рекьикай гзафбурулай хабардар тир редактор Арбен Къардаша ихьтин ктабдиз рехъ ачухун мягьтел жедай кар я. Белки, амни, Фейзудин Нагъиев Етим Эминахъ рикI кузвай кас я лагьана, ихтибардиз фена жеди? Аллагьдиз чида. Амма Къуръандин хатI вичив гвайди яз гьисабзавай касди Эминазни, чазни, ихтибарлу редактордизни гьим вуж ятIа къалурнава. Къимет чна гана кIанда! ГьикI хьайитIани гана кIанда! Ибур эхиз жедай крар туш! ИкI рехъ гуз хьайитIа, мадни гзаф ажайибриз милли пIирерикай машгъулатар авуналди чеб къалуриз, чпин тIварар акъудиз кIан хъжеда!
Эй, дили-дивана, къелем яхъ гъиле,
Душманрин чанда тур са велвеле,
Гъейриди кьамир на яр-дуствиле,
Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда.
Етим Эминан тIвар алаз акъатнавай “Пагь и уьмуьрар…” ктабда и, белки шаирди Бедел-Виранадихъ (им Эминан дуст мамрачви Къазанфаран тахаллус тир) элкъвена лагьай, камаллу цIарарин кьилел вуч гъанватIа, чидани квез? Ингье, гекъига пуд ва кьуд лагьай цIарар:
Эй, Бедел-Вирана, къелем яхъ гъиле,
Душманрин чанда тур са велвеле,
Гъейридан яр кьамир вуна дуствиле,
Ви фасикьвилин гьам сагьиб я гьелбет.
Абдуселим Исмаилов, Дагъустандин халкьдин писатель, Етим Эминан тIвар ва ирс къадимлу авунин къайгъудар
