Школадиз ам, университетдин диплом гвай жегьил пешекар,  1960-йисуз атана. Гьанлай­ кьулухъ адан уьмуьр, ара тагана, педагог­ви­­лин кIвалахди ацIурна. А зегьметдиз ла­йих­­лу­ къиметни тагана амукьнач: РСФСР-дин халкь­дин образованидин отличник, Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим, Россиядин Федерациядин  Президентдин грантдин сагьиб, Россиядин лайихлу муаллим, Да­гъустандин халкьдин муаллим…  Алискер  Селимханович  Алискеров. Ам неинки хайи Хив районда, гьакIни вири республикада урус чIаланни литературадин виридалайни хъсан муаллимрикай сад яз чи­да. Ам, гьакъикъатдани, халкьдин муаллим я. Журналистрикай сада къейд авурвал, “Хив районда саки вири хилера кIвалах­завай пешекарар Алискер Селимхановичан ученикар я”. Адан ученикри, гьелбетда, са районда туш кIвалах­за­вайди, абур чIехи уьлкве тирвал чкIанва.

50 йисалай гуьруьш

Вад лагьай классдиз адан руководитель яз атана, а класс — школа акьалтIардалди вичин гъилик кумукьзавай муаллимдин роль акьул балугъ жезвай гадайринни рушарин уьмуьрда гьикьван важиблуди ятIа гъавурда­ акьун четин туш. Алискер муаллимдин гъилик школа куьтягьна, уьмуьрдиз сифте  камар­ къачур жегьилрин кьадар гзаф я. Абуру чпи чебни, муаллимни рикIелай ракъурзавач: ара-ара выпускникар кIватI жезва, чпин гуьруьшриз адазни теклифзава. Гьар сеферда рикIел аламукьдай сувариз элкъвезвай ихьтин гуьруьшрикай пуд йис идалай вилик кьиле фейи сад Алискер муаллимди кьетIендаказ къейдзава:

— Майдин са гуьзел юкъуз Дербентда “Шахризада” ресторанда 50 йис вилик Хивдин юкьван школа куьтягьай зи эвелимжи классдин выпускникар кIватI хьанай. А класс­дин 28 ученикдикай гуьруьшдиз къад атанвай. А девирда чи районда авайди юкьван чирвилерин кьве школа тир — Хивдани Кьван­цIи­ла. Муькуь хуьрера ирид классда кIелай­да­лай кьулухъ аялар и кьве школадиз къвезвай. Ги­ла акI туш, маса хуьрерани юкьван чир­вилерин школаяр хьанва. Хивдин школада анжах чкадин аялри кIелзава. Зи а класс­дин ученикар райондин къад хуьряй къвезвай: Хивдай — пуд, Хъукьвай — пуд, масанрай­ни. Гьихьтин гадаярни рушар тиртIа чидани абур? Месела, Къванцигай иниз ирид километр ава. Гьар юкъуз ихьтин мензилар кIвачи-кIвачи атIуз, къвез-хъфиз кIелайди я абуру!

За а классдин журнални къекъвена жа­гъур­ хъувуна (а вахтарин классдин журналарни маса жуьрединбур тир). Старостадиз лагьана: куьн кIватI хьухь, зав журнални же­да, чна “Уьмуьр­дин тарс” тухуда, килигин, куьне и 50 йис гьикI акъуднатIа. “Хьурай, муаллим…”

КIватI хьана чун. За журналдай тIвар кIе­лиз, гьар сад къарагъарна, адани ихтилат аву­на, вич гьина яшамиш жезватIа, кеспи вуч ятIа, вичелай вуч алакьнатIа. Зун, муаллим, рази яз амукьна: бадгьавая ракъурнач зи ученикри алатай йисар. Тарс, гьелбетда,шаддини хьана, чун хъсан ресторанда ацукьнавай эхир. Садра акуна заз, яшлу инсанар вад ла­гьай классдин ученикриз ухшар хьана… Заз вуч лугьуз кIанзава: школада арадал атай дуствал абуру 50 йисан къене хвенва! Муаллимдиз идалай хуш жедай мад вуч ава!

“За аялрихъ галаз кIвалахзава…”

Алискер муаллимдикай тIимил кхьенвач — урус, лезги, табасаран чIаларал. Адакай вичикай ва адан кIвалахдин тежрибадикай алимрини кхьизва, журналистрини, адаз сагърай лугьузвай диде-бубайрини, гьатта адан руьгьдикай къачузвай школьникрини. К. Аликберован “Дагъустандин муаллим” газетдиз акъатай “Хъукьвай тир педагог-новатор” макъаладай кIелиз жеда: “Ам урус чIаланни литературадин чIехи несилдин муаллимрик акатзава — чеб гьакъикъи интеллигентар хьайи, зегьметдал рикI алай, чпин пешедиз вафалу… А.С.Алискеров — муаллим-новатор я, ада лап сифтедилай вичикай алакьунар авай методистдикай хьиз малумарна. Райондин ва республикадин конференцийрал урус чIалан тарсар гунин теориядай ва практикадай адан метлеблу ва дерин докладри чпел фикир желб тавуна тунач”.

Чна вирида школада кIелайди я. Низ чидач кьван тарсунин 45 декьикьа бязи вахтара аял патал гьихьтин куьтягь тежер зулумдиз эл­къуьн мумкин ятIа? Гьа са вахтунда вахт аку­на-такуна акъатдай, зенгинин ван атайла, гьайиф къведай, уьмуьрлух рикIел аламукьдай тарсарни жеда! Кар, гьелбетда, муаллимдал ала.Дугъриданни, фикир авурла, гьихьтин мумкинвилер гузва адетдин 45 декьикьадин тарсуни яратмишдай пай ганвай педагогдиз! Ам вичин кеспидин устад тир­ла, а тарсуни кьабул тийидай жуьрени амукьдач: тарс-лекция, тарс-диспут, тарс-се­ми­нар… Эгер тарсуна аквадай пособияр, техникадин такьатар, алай девирдин цIийи технологиярни ишлемишиз хьайитIа. Эгер тарс йи­саралди мукьуфдивди арадал гъанвай, девлетлудаказ тадаракламишнавай, районда вич чешнедиз элкъвенвай кабинетда физватIа. Бес вичиз рикIивай фикир гузвай классдилай къеце кIвалах? Вахт-вахтунда тухузвай кружокдин заседанияр, предметдай вечерар, олимпиадаяр, экскурсияр…

Алискер муаллимди лугьузва:

— Гьазур тахьана, зун тарсуниз садрани фейиди туш, я гилани физвач. Захъ атIа жегьил йисарилай инихъ кхьенвай тарсарин планар авай тетрадар ама. Аялриз аквазва, зун кIвалахдив гьикI эгечIзаватIа. Хьайивал хьуй лагьана тазвач. Бязи муаллимар жеда эхир: фида тарсуниз, гуда кхьиз са тапшуругъ, вич ацукьда, гьакI тарсни акъатда. За аялрихъ галаз кIвалахзава. Заз жуван предмет чида, жуван чирвилер за датIана артухарзава. Аялдин суалдиз жаваб тагана тазвач. Чин тийидайла, за лугьузва: за чирда, па­ка ваз жаваб гуда. Гьавиляй абуру заз гьуьр­метни ийизва.

Кьулухъди килигайла

Автобиографиядай: “Зун 1937-йисан 15-июлдиз ДАССР-дин Хив райондин Хъу­кьва­рин хуьре колхозчийрин хизанда дидедиз хьана. Хуьруьн ирид классдин школа 1951-йисуз отличнидаказ куьтягьай зун Дербентдин педучилищедиз экзаменар авачиз кьабулна. Ам 1955-йисуз акьалтIарна, зун Да­гъус­тандин государстводин Ленинан тIварунихъ галай университетдик экечI­на. Тарихдинни филологиядин факультет 1960-йисуз агалкьунривди куьтягьна, урус чIаланни литературадин ва тарихдин муаллимдин пеше къачуна…”

Вуч гала Алискер муаллимдин автобио­графиядин куьруь цIарарихъ? Буба, колхоз­чи­, — куьгьне девирдин интеллигенциядин векил, араб ва фарс чIалар, вичин вахтунин илимар дериндай чизвай кас. Къунши табасаранрин хуьряй тир Темирхан Шалбузовахъ галаз санал дагълух Дагъустандиз фена, абуру ана медресада кIелнай. Темирхан Шалбузов гуьгъуьнлай табасаранрин сифте просветителрикай сад хьиз чир хьанай. Бинейрай дегиш жезвай, цIийи хъийизвай дуьньяда абурун кьисметар кьезилбур хьаначир. Селимхан Алискеров, фитнедикди вад йисан кар атIана, суьргуьннай. ГъалатI ашкара хьайила, ам и вахт акьалтIдалди азад хъувунай.

Алискер хизанда кьуд аялдикай чIехиди я. Чаз ам куьгьне шикилрай кьилди ва таяр-туь­шерихъ галаз аквазва. Эхь, дар йисар, ке­сиб уьмуьр тир, амма маса уьмуьр абуруз чи­­да­чир. Гьа са вахтунда а куьгьне шикилрилай килигзавай гадайрихъ жагъин тийидай хьтин девлетни ава — чпин жегьилвал. Абуруз­ хъсандиз чизвай: кIелна кIанда, вири эхна, пешедин иеси хьана кIанда, ахпа — халисан уьмуьр башламиш жеда! А уьмуьрда абур акьван герек я хьи, чпин жегьил къуватарни къачунвай чирвилер гваз…

Дербентдин педучилищеда курсунай хъсандиз кIелай ирид касдиз, абурухъ галаз Алискеразни, а девирда чарасуз кьве йисан кIвалах тавуна, кьилин образование къачудай ихтияр ганай. Абуру иридани, Махачкъаладиз фена,  СтIал Сулейманан тIварунихъ галай пединститутдиз (гуьгъуьнлай университет) экзаменар вахканай.

Алискер муаллимдиз вичиз яб гун:

— Дербентдин педучилище вичин тIвар гьуьрметдивди кьазвай чка тир: гьикьван акъат­на анай республикада чеб чешнелубур яз чидай муаллимар, алимар, яратмишдай ксар! Ана захъ галаз санал чаз виридаз гьуьр­метлу алим, алай вахтунда республикадин парламентдин депутат Гьамидуллагь Мегьа­медова, филологиядин илимрин докторар тир Рагьим Кельбиханова, Замир Тарланова, жур­налист ва писатель Феликс Бахшиева, чи истеклу шаир Кичибег Мусаева, хейлин маса бажарагълу ксарини кIелнай.

Гьихьтин муаллимри педучилищеда чаз чирвилер ва тербиядин тарсар ганай! Мегер зи рикIелай урус чIалан муаллим, чи куратор Баланев алатдани? Регьимлу ва жумарт рикI авай инсан, тежрибалу педагог Иван Миронович дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисарин зидвилери яргъарай, Сибирдай, чи патариз акъуднавай. Хизан адахъ авачир, ам текдиз Тагъи-задедин куьчеда яшамиш жезвай. Нянихъ ахтармишна кIанзавай дафтарарни къачуна, пакадин йикъазни гьазур жез, ам училищедиз къведай. Чазни, вичин группада кIелзавайбуруз, эвердай. Сятдин ругудалай цIудалди ацукьдай чун тарсар чириз, гъавурда акьан тийидай чкаяр адавай хабарни кьаз. Педучилищеда зун халисандиз савадлу жез эгечIнай.

РикIел хквезвай бязи агьвалатри гила хъверни гъида. Гьамидуллагь Мегьамедова, амни къастунал кIеви, чирвилерихъ гьарарат гада тир, залай гуьгъуьнин курсуна кIелзавай. Садра четин акур сложный предложение гьикI разбор ийидатIа хабар кьаз, ам Иван Мироновичан кьилив фена. Адани ам зи патав ракъурна, лагьана: “И месэладай пешекар Алискер я…”

Четинвилер хьайиди я… КIвалевайбур — колхозчияр, абуруз пул авайди туш, гъвечIи аялар. Хизандин гьал чиз, за абурувай тIа­лабни ийидачир. Гишила амукьиз хьайитIани, захъ авач, четин я лагьана за абуруз чирайди туш.Гьар гьикI ятIани, жуван кьил акъу­диз хьана, кIелуна кьулухъ чIугунач.

КIвалахдин йисар

Автобиографиядай: “Университет акьал­­тIарай 1960-йисан сентябрдилай зун  Хив­ райондин Кашанхуьруьн тамам ту­шир­ юкьван чирвилерин школада урус чIа­ланни литературадин муаллим ва завуч яз кIвалахиз эгечI­на. Гуьгъуьнин кIелдай йисуз зун, урус чIалай хъсан пешекар хьиз, Хиврин хуьруьн юкьван школадиз — райондин кьилин школадиз хкана. 1967-йисуз заз райондин образованидин отделда кIвалах теклифна. Эвелдай школайрин инспекторвиле, гуьгъуьнлай, 1976-1988-йисара, рай­оно-дин заведующийвиле кIвалах­на”.

Вичи лугьузвайвал, уьмуьрдин виридалайни хъсан къад йис ада районда халкьдин образованидин месэлайриз гана. Амма гьа йисарани муаллимвилин пеше гъиляй вегье­нач: датIана Хивдин юкьван школада гьафтеда са шумуд сят урус чIаланни литературадин тарсар тухун давамарна. Къад йисан вахтунда гьар йисуз маса школайра 50-150 тарсуниз физ, абур веревирд ийиз, жегьил муаллимриз куьмекарни гуз, ада вичин тежрибани девлетлу авуна.

— Университетдин кьвед лагьай курсуна кIел­­­завайла, зун чи къунши руш Бесханумал эв­ленмиш хьана, — суьгьбетзава Алискер муал­лимди. — И гатуз 60 йис жезва чун санал яшамиш жез. Аялар чаз авач, ганач Аллагь­ди.­  Жу­­ван аялриз жедай зи кIанивални вири же­мятрин аялриз гана. Абур жуванбур хьана — къе­нин йи­къалди абурухъай зун къакъатнавач…

Хъукьвави яз, 1961-йисалай къенин йи­къал­ди Хивдин агьали хьайи за табасаран чIални чирна. Чи райондин центрада авайди са юкьван школа я, ана за 1967-йисан январдалди муаллимвал авуна. А вахтунда райондин ­образованидин отделдин заведующий гуь­гъуьнлай виридаз Дербентдин педучилищедин директор яз чир хьайи Гьа­жиагь­мед Къазиагьмедов тир. Ада заз пеше­карар герек тирвиляй районо-диз хтун теклифна. Зун рази хьана, анжах са шартI эцигна: зун педагог я, зав тарсар гуз са класс тур. Педагогдин кIвалах­дивай къакъатун зи рикIи кьабулначир. Районо-да за муьжуьд йисуз инспекторвиле кIвалахна, ахпа 12 йисуз — анин заведующий яз.

Къенин юкъуз

Автобиографиядай: “За 1988-йисалай къенин йикъалди Хивдин юкьван школада урус чIаланни литературадин муаллимвиле кIвалахзава. Вири и йисара зун школадин гуманитарный предметрин муаллимрин объединенидин кьиле акъвазна. Школадин ва райондин муаллимар аттестация ийидай комиссийрин членни я. Образо­ванидин хиле тухузвай гьич са мярекатни­ авач за иштирак тийизвай: ЕГЭ-диз гьазур хьунин ва ам тухунин месэлайриз талукьарнавай “элкъвей столра”, жегьил муалимрихъ галаз гуьруьшра, муаллимрин августдин совещанийра…”

Ам руководитель хьайи эхиримжи класс­ди алатай йисуз школа куьтягьна. Вирида ЕГЭ вахкана, са ученикдивай урус чIалай 98 балл къачуз алакьна, кьуд выпускник къизил­дин ме­далриз лайихлу хьана. Абуру Да­гъус­тан­дин­ медакадемияда, ДГУ-дин экономикадин факультетда, муаллимдин пеше хкя­гъай са ру­ша ана филолигиядин факультетда ва масанра кIел­зава. Мад Алискер му­ал­лим­ди класс кьун хъувунач, гьикI лагьайтIани, яшари­ чпикай хабар гузва, амма кIва­ла­хал ам алама.­

— Алатай кIелунин йисуз вад лагьай клас­с­­­да заз гьафтеда муьжуьд тарс эцигнавай, — суьгьбетзава Алискер муаллимди. — Сен­тябр­­­дилай 6-классда абуруз тарсар гун давамарда. Гьелбетда, школада ва райОНО-да тухузвай вири мярекатрани иштиракзава. Шаз еридин образование гузвай школаяр тайинарунин Вирироссиядин конкурс кьиле фенай. Саки 10 агъзурдакай гъалиб хьайибурук чи школани акатна. И кардик зи пайни хьунал завай разивал ийиз жеда.

Куьрелди, зун къени кIвалахдик кумай урус чIаланни литературадин муаллим я. Жу­ван рикI алай, 57 йисуз тухвай кIвалахдивай къерех жедай фикир захъ авач. Гилани, гьа ви­ликдай хьиз, гьар са тарсуниз гьазур жезва­. Гзаф вахтара кьуланфералди кIвале стол­дихъ­ ацукьна амукьзава. Тарсарин материаларни артух, методикани муракаб жезва эхир. ЦIийи шартIара гуьгъуьна амукьна виже къведач… Мад вуч лугьуда? Жуван пешедиз­ зун эхирдалди вафалу я. Маса са кардини зун ви­челди ялнач. Педагогдин кIвалахда заз жув жагъана. Эгер зун бахтлу ятIа, гьа идалди я.

Алибег Омаров, Сулейман-Стальский район