Теймур хьтинбур виш йиса садра дуьньядиз къведа. ЧIехи кас, тир ам. Халкьдин месэлаяр гьялун патал чаз Теймур Алиханов хьтин кьегьалар кIанда… Адан викIегьвилер хьаначиртIа, Москвада авайбуру чахъ яб акалдачир.
Забит Ризванов

Сугъул гьиссерин йис
Зулун тIебиатдиз рангар ягъиз, гарар юзуриз, хъипи пешер авадариз, хъуьтIуьхъ ялзавай йикъар алукьнавай. Манида лугьузвайвал, садбур патал “бахтавар”, садбур патал “сефил” зул тир. Къубадин Дигагь хуьре лагьайтIа, 1963-йисан 8-октябрь, инсанар хьиз, тIебиатни шехьзавай югъ тир. Лезги халкьдин кьегьал хва Теймур Алиханов рагьметдиз фенвай. Дагъ хьтин кьакьан буйдин, акунар алай, гзаф акьуллу ва савадлу кас тир ам. Ихьтин ксар дуьньядал кьериз-цIаруз къведа. Ам кьена лагьана ван хьайила, зун шехьиз-шехьиз Къубадай хуьруьз рекье гьатнай. А чIавуз за Къубадин интернат-мектебдин 9-синифда кIелзавай. Куьгьне муькъвелай элячIна, “Чувудрин пелел” мус акъатнатIа, мус яхди хуьруьз агакьнатIа чир хьанач заз. Къубадай, Къебеледай, КцIарай, Хачмазай, Бакудай, Сумгаитдай, къунши хуьрерай, Дагъустандай тазиятдиз атанвай инсанар я гьаятда, я магьледа гьакьзавачир. Яргъалай ван къвезвай ясдин лугьунри инсандин рикI атIузвай. Са дишегьлиди лугьунар ийиз, муькуьбуру вирида санал са бязи гафар тикрарзавай:

Гьамиша халкьдин рикIе хьайи,
Гьардан мецел, виле хьайи,
Уьмуьр женгерин рекье фейи
Хва амач хьи, вай!…
Эхиримжи гафунал гьалтайла шехьзавай папари са сивяй “ва-ай-й” лугьуз шел хкажзавай. Шелрик кьил кутазвайди хуьруьн шаир дишегьли Мелки Нежефова тир. Са кьадар вахтар алатайла, зун и гафар “Шарвилидихъ шелдай”тирдан гъавурда акьунай. Рагьметлу Мелки бадеди анал Теймур муаллим Шарвилидив гекъигдай бендерни кIелнай. Абурукай сад зи рикIел къедалди алама:

Шарвилидин гьунар авай,
Кьегьал бала дидедин.
Вун амачиз гьикI хьурай, лагь,
Чи гьал, бала дидедин?
Дишегьлиди и гафар акьван эсерлудиз лагьанай хьи, гьаятдал акъвазнавайбур вири шехьнай. Жуван дуст, Теймур муаллимдин гъвечIи стха Алисафадихъ галаз санал, цлав агалтна, зунни шехьзавай. Садлагьана заз ван алаз шехьзавай са итим акуна. Са шумудра чи хуьруьз атай, вич заз цIийиз чир хьанвай Забит муаллим тир ам. ГьикI ятIани ам чав агатна. Секин ванцелди шехьиз, Алисафадинни зи кьилелай кап аладарна. ЦIийиз агакьзавай гадаяр яз, чун шехьун тIебии кар тир. Алисафадин чIехи стха кьенвай, зи къунши ва рикI алай муаллим. Мерд ва къени къилихрин, женгчи руьгьдин инсан, хъсан шаир ва публицист тир Теймур муаллим. Зун гьамиша адалай чешне къачуз алахъдай. Са шумуд йисуз женг чIугуна, хуьруьн мектебда урус чIалан сектор кардик кутуна лугьуз, Къубада текдиз лезги чIалал газет акъудзава, гзаф савадлу я, халкьдин чIехи патриот я лугьуз, дамахдай за адалди. Ам квадарун чIехи мусибат тирди дериндай кьатIузвачиртIани, шехьзавай. РикI хъуткьуниз, шехьзавай. “Бес Забит муаллим вучиз шехьзаватIа?” — лугьуз фикирзавай за. Заз шаирар шехь тийидай ксар хьиз чидай. На лугьумир, абурни шехьзавайди я кьван. Вични шаирар са масакIа шехьда: гагь гъвечIи аялар хьиз, гагьни чIехи ксар хьиз. Вилерни рикI шехьзавайвал, фикир-фагьумарни шехьда абурун. Са шумуд йисар алатайла, гъавурда акьуна зун и крарин. Забит муаллим акьван кузни-хъукIуз шехьунин себебни чир хьана заз.
1968-йисуз “Къизил Къусар” газетдин редакцияда кIвалахдайла, “РикIин гаф” кIватIалдин тедбиррани иштиракзавай за. Гьа чIавуз жузунай за Забит муаллимдивай а сирлуз шехьунин себебдикай. Дериндай агь чIугуна, лагьанай ада: “Теймур хьтинбур виш йиса садра дуьньядиз къведа. ЧIехи кас, тир ам. Халкьдин месэлаяр гьялун патал чаз Теймур Алиханов хьтин кьегьалар кIанда. Теймур рагьметдиз фейидалай са шумуд варз вилик, 1963-йисан апрелдин вацран сифте кьилера зун, Теймур ва Байрам Москвада авай. Чна Азербайжанда лезги чIал ва меденият вилик тухун, мектебра дидед чIалал тарсар гун, ктабар чапдай акъудун патал месэла къарагъарнавай ва гьавиляй чаз Кремлда КПСС-дин ЦК-дин жавабдар къуллугъчийрихъ галаз гуьруьшмиш жез кIанзавай. Абуру чун агудзавачир. Чи арада виридалайни уьтквемди, вичи лагьайдал кIевиз акъваздайди, урус чIал дериндай чидайди Теймур тир. Адан викIегьвилер хьаначиртIа, Москвада авайбуру чахъ яб акалдачир. Чун чIехибурун кьилив ахъай тийиз акурла, Теймура жибиндай Коммунистрин партиядин членвилин билет акъудна, Кремлдин векилдиз лагьана: “Вахчу и билет, ам заз герек туш. Къедалай заз ихьтин партиядин член жез кIанзамач.” Хъел кваз лагьай и гафари а касдик къалабулух кутуна ва са кьве сятдилай ада чун ЦК-дин секретардин кьилив тухвана. За адав чи тIалабунар кхьенвай чар вугана. Теймурани Байрама чи халкьдин кьилел атанвай мусибатрикай ихтилатна, лезгийриз чIал хуьдай ва виликди тухудай мумкинвилер гун тIалабна. А кас чи гьавурда акьуна ва куьмекда лагьана чаз гафни гана.
Гьа и вакъиадилай кьулухъ са шумуд варз алатайла, вучтин сир ятIани, кьвалан пад хьтин сагълам кас тир Теймур 39 йиса аваз рагьметдиз фена. Ам халисан регьбер, халкьдин эрчIи гъил тир. Теймур авачиз гзафни-гзаф четин жедайдан гъавурда вири хъсандиз акьазвай. “РикIин гаф” кIватIал арадал гъунин карда ада чалай виридалайни гзаф зегьметар чIугунай. Бес ихьтин кьегьалдихъ шедачирни чун?…”
Забит муаллимдин ихтилатдин таъсирдик кваз за Теймур Алихановакай цIудалай гзаф макъалаяр кхьенай, адаз са шумуд шиир, гьакIни “ЗуракI* поэма” тIвар ганвай чIехи эсер бахшнай. Эхирни 1991-йисуз Магьачкъалада басма авур жуван “Лезги тIвар алатIа…” ктабдиз Т.Алихановаз бахшнавай “Чаз къагьриманар кIанда” эссени акъуднай. Гуьгъуьнлай а эссе Азербайжандин ва Дагъустандин 16 газетди чапнай. Са бязи маса авторрини чпин макъалайра Теймур Алиханован кьегьалвилер кьилди къейд авунва. Гьа ихьтин алахъунриз килиг тавуна, чавай икьван гагьди и къагьриман вири халкьдиз чириз хьанвач. Гьавиляй заз адахъ галаз алакъалу са кьве делил рикIел хкиз кIанзава. Сифте Т.Алиханова “Къуба” тIвар алаз текдиз акъудай лезги газетдикай лугьун.

Къубада лезги газет
Къубада лезги чIалал газет акъудунин месэла къарагъарайла, адал хъуьрейбур гзаф хьана. Касдиз гьукуматдихъ галаз гьукуматвал ийиз кIанзава лагьана садбуру. Манийвилериз килиг тавуна, Теймур муаллимди ахъай тавур ракIар тунач. ЧIехи къуллугърал алай лезгийри куьмек ганач. Республикадин регьберри и месэла кваз кьунач. ГьакI ятIани, Теймур муаллим руьгьдай аватнач. Гагь Москвадиз фена, гагь ина авай чIехи регьберрал чарарни телеграммаяр ракъурна. Эхирни, са кьадар вахтар алатайла, Коммунистрин партияди ва гьукуматди Къубада лезги чIалал газет акъудунин гьакъиндай серенжем кьабулна. Амма агъзурралди лезгияр яшамиш жезвай Къубада дидед чIалал газет акъуддай касни жагъанач. Теймур муаллимди газет текдаказ акъудна.
Гьеле газет акъуддалди кьиле фейи са бязи вакъияр зи рикIел хъсандиз алама. Яран суварилай кьве югъ алатнавай. ЦIийиз ахварай аватайла, заз гъенелай дидедин ван атана: “Я Низам, Сийидан гьаятдал итимар кIватI хьанва. Фена килиг, ана вуч хьанвайди ятIа”.
Зи буба, муаллим яз, хуьре вичихъ чIехи гьуьрмет авай ксарикай тир. Ам чалай пуд кIвалин анихъ яшамиш жезвай Сийид халудин кьилив фейила, зак къалабулух акатна. Гьасятда “Теймур муаллим” лагьай гафар къекъвена зи бейнида. Эхиримжи вахтара чи хуьре — Къубадин виридалайни чIехи лезги хуьр тир Дигагьдал адакай гьар жуьредин ихтилатар ийизвай. Садбуру ам Совет гьукуматдиз акси экъечIзава, муькуьбуру касди дуьз ийизвайди я лугьузвай. На лугьумир, дидед чIалал мектеб кIан хьун, газет акъудун Совет гьукуматдиз акси экъечIун тир кьван.
Къуншидал кьил чIугуна хтай бубади, “Теймур накь йифиз кьуна тухванва” лагьайла, зун шехьна. Дидедиз, “Вагь, ваз вуч хьана, я бала” лагьана, зун секинариз кIан хьайила, зи цIугъдин ванер мадни гужлу хьана. Чи магьледин итимриз хьиз, аялризни Теймур муаллимдин хатур гзаф кIандай. Ада чаз акьван хъсан ихтилатар ийидай хьи, кьегьалвал, итимвал, лезгивал чирдай ихтилатар. Сифте яз ирид юкI алай Мегьамедакайни турунив дагълар атIана рехъ акъудай Шарвилидикай чаз гьада ихтилатнай.
Са кьадар секин хьун кумазни зун Теймур муаллимдин гъвечIи стха, зи дуст Алисафадин кьилив фена. Ам шехьзавай. Са ни ятIани гададиз “Вун гила чIехи кас я, ксар шехьдайди туш” лагьана. А гафар ван хьаначиртIа, зунни шехьиз гьазур тир. Алисафади, секин хьайила, “Сенфиз пуд касди тха гьиниз ятIани тухвана” лагьана.
Дигагьдин дагъ юзурдай, гьахъ кIани агъсакъалри, и кардикай хабар хьайила, вири хуьр кIвачел къарагъарна. ЦIуд кас партиядин райкомдиз фена. Абуру сад лагьай секретардиз къетIидаказ лагьана: “Няналди Теймур Алиханов ахъай тавуртIа, вири дигагьвияр инал кIватI жеда.” Агъсакъалри гьасятда Бакудиз ва Москвадиз телеграммаярни ракъурна. Аквадай гьаларай, райондин регьберриз Къубадин лезги маса хуьрерин агьалиярни кIвачел къарагъиз кичIе хьана ва абуру са шумуд сятдилай Теймур Алиханов азад хъувуна…
Нянихъ хуьруьн, жемятди клубдиз кIватI хьана, и месэладикай веревирдер авуна. Гьанал Теймур муаллимди лагьана: “Кьве йис я за Къубада лезги чIалал газет акъудун патал Бакудизни Москвадиз чарар кхьиз. Чкадин регьберри гьавиляй заз басрухар гузва. Са шумудра органрин куьмекдалди кичIерар гуз алахъна, амма зун жуван гафунилай элячIнач. Гила, куьне лагь, чаз чи дидед чIалал кIел-кхьин, газет герек тушни?”
Залда ацукьнавайбуру са ванцелди “Герек я, герек я!” лагьана гьарайна. Гьа инал Москвадиз ракъурун патал цIийи чар кхьена, вирида къулар чIугуна ва пакад юкъуз лезги маса хуьрерин агьалийривайни 4 агъзур кьван къулар чIугваз туна. Са шумуд вацралай разивал гана ва Къубада сифте яз лезги чIалал газет акъатна. Теймур муаллимди са куьмекни авачиз а газет гьикI акъуднайтIа, заз жуван вилералди акунай ва и кардикай за “Лезги тIвар алатIа…” ктабдани кхьенай.
Ада сифте яз газетда ахьтин месэлаяр къарагъарнай хьи, алатай асирдин 60-йисара а барадай кхьин ачухдиз Совет гьукуматдин чиниз экъечIун тир. Касди гьукуматдивай вири халкьариз са виляй килигун тIалабзавай. Азербайжандин лезгийрин ихтиярар хуьн патал абур сихдаказ яшамиш жезвай вири районра лезги чIалал газетар акъудун, мектебар кардик кутун чарасуз тирди къалурзавай. Лезги чIалал радио ва телевидение кардик кутуна кIанзавайди я лугьузвай. Гьукуматдивай лезгияр патал республикадин газетарни журналар, институт ва гьукуматдин театр тIалабзавай. Са гафуналди, лезгияр кьвед лагьай сортунин халкь ваъ, вичихъ къадим тарих ва меденият авай къагьриман халкь тирди Совет гьукуматдин регьберрин рикIел хкизвай.
Гьа ихьтин месэлаяр къарагъарзава лугьуз, вич кIевера твазвайтIани, текдиз женг чIугун четин тиртIани, Теймур Алиханова халкьдин рекье вири жуьредин азабриз таб гузвай.
Са вакъиа зи рикIелай къедалди алатзавач. За а чIавуз Къубадин интернат-мектебдин 7-синифда кIелзавай. Январдин эхирар тир. Нянин вахтунда стхади хуьряй мектебдиз зенг авуна, заз диде кIевидаказ начагъ хьанвайдакай хабар гана. Завай эхиз хьанач, хуьруьз хъфин къетIна, амма геж тир. Садлагьана зи рикIел Теймур муаллим хтана. Зун редакциядиз атайла, ам мягьтел хьана. Месэладикай хабар хьайила, ада лагьана: “Дарих жемир, хъфида чун хуьруьз.”
Чун Къубадай хуьр галайнихъ рекье гьатайла, нянин сятдин муьжуьд тир. Мекьи хъуьтIуьн юкъуз, чилел кьве чIиб кьван жив ацукьнавай береда Къубадай Дигагьдиз ругуд километр рекьиз яхдиз хъфин са акьван регьят тушир. А юкъуз чун пуд сятда рекье хьана. Къаю чаз гзаф тади гана. На лугьумир, Теймур муаллим гьар юкъуз, йифни югъ чара тахьанмаз, хуьряй Къубадиз физвай кьван. А чIавуз рекьера къир цанвайди тушир. И рекье машинарни тIимил жедай. Гьа икI, ада Къубада текдаказ лезги чIалал газет акъуднай…

Текдиз авур мад са кар
1924-йисуз Къуба райондин Дигагь хуьре дидедиз хьайи, Дербентдин педтехникум акьалтIарна, хуьруьн юкьван мектебда урус чIалан тарсар гайи Теймур Алиханов кьакьан буйдин, дагъ хьтин лезги тир. РикI ачух, гзаф заха, чIехидахъ галаз чIехиди, гъвечIидахъ галаз гъвечIиди, даим хайи халкьдин къайгъу чIугвазвай лезги. Ада сифте яз хуьре лезги халкьдин хци месэлайрикай лагьайла, садбуру кваз кьуначир. Акьуллу ксари, са кьадар фагьумна, лагьанай: “Теймур муаллим гьахълу я. Лезгийриз дидед чIалал кIел-кхьин лазим я. Амма чи гафуниз ни яб гуда кьван?!”
Хуьруьнбурукай садбуру фикирнай: “Лезгийрихъ икьван алимар ва чIехи къуллугърал алай ксар аваз, вучиз хуьруьн муаллимди ихьтин месэлаяр къарагъарзава?”А ксариз чизвачир хьи, ватанперес хьун патал алимвал важиблу туш. Дигагьдал Теймур муаллимдин гьахълу гафуниз къуват гудай ксар майдандиз акъатайла, адан гъавурда акьадайбурни гзаф хьана. Эхирни хуьруьнбур и камалэгьлидин гафарин чIалахъ хьанай ва адаз куьмек ганай. Абурун тIалабуналди хуьре урус мектеб кардик кутунай. А чIавуз Теймур муаллимди чIугур зегьметдин нетижа яз, исятда хуьруьн мектебда лезги чIалан тарсарни гузва.
Текдиз женг чIугун гьикьван четин тиртIани, Т.Алиханова галатун тийижиз кIвалахзавай. Ам садрани руьгьдай аватдачир. Жаван яз, мег рехи хьайи ада вичин “Аку” тIвар ганвай шиирда кхьенай:

Жаван яз, мег рехи хьана женгера,
На уьмуьрдин сирдин деринвал аку.
Халкь патал гьазур тир гьатиз кIевера,
Яшайишдин ихьтин ширинвал аку.
Гьакъикъатдани халкь патал кIевера гьатиз гьазур кас тир ам. Гьавиляй ада Забит Ризванов, Лезги Нямет, Ядуллагь Шейдаев, Иззет Шерифов хьтин чи кьегьал къелемэгьлийрихъ галаз санал “РикIин гаф” кIватIал арадиз гъанай.

КIватIалдин даях
“Теймур Алиханов кIватIалдин даях тир. Ада чи фикирар регьберрив виридалайни хъсандиз агакьардай. Серес рахунралди, жуьрэтлувилелди виридаз чешне къалурдай касди. Са гафуналди, халисан къагьриман тир Теймур!” Чи машгьур шаир Забит Ризванован и гафар, ада Теймур муаллимдиз гайи къимет маса делилрини тестикьарзава. КIватIалдик квайбурукай пуд кас кьурла, абурун гуьгъуьна, са куьникайни кичIе тахьана, текдиз Теймур муаллим хьанай. Ада гьасятда Москвадиз телеграммаяр ракъурнай. КIватIалдин векилар ахъайиз тун патал Къубадин са шумуд лезги хуьруьн агьалияр кIвачел къарагъарнай. Ада кIвачел къарагъарай кьуд агъзурдав агакьна лезгийрин тIварцIелай гьукуматдивай а гьахълу ксар аххъаюн тIалабнай. Далудихъ ихьтин, икьван къуватар галаз акурла кьунвай ксар са шумуд йикъалай дустагъдай аххъайнай…
ЧIехи женгчи, бажарагълу шаир, публицист ва драматург Теймур Алиханован шииррай, “Диде-Ватан” поэмадай, “Къекъвей рекьер”, “Намус”, “ЦIийи хизан”, “Дидедин туьнбуьгь” хьтин драмадин эсеррай адан экуь къамат, чIехи руьгь генани хъсандиз кьатIуз жезва. Шаирдин кьве поэма ва кьве пьеса зуракI яз ама. Адан “Диде-Ватан” поэмадай чIукар лезги чIалал акъатзавай газетра чап хьана. Эхиримжи йисара чна шаирдин са кьадар шиирар ва къейдер, газетрин чинриз акъудна, кIелдайбурув агакьарна.
Чи тарихда кьегьалвилин гелер тур шаирдин къейдер адан женгчивал къалурзавай къиметлу делилар я. Теймур муаллимди 1963-йисан 4-апрелдиз Москвада къелемдиз къачур къейдера кхьенай: “Мурадрив агакьун патал женг чIугуна кIанзава. Женг чIугун тавуртIа, Совет гьукуматди чун хьтин халкьариз садрани автономия гудач. Чна эвелни-эвел халкь ахварай авудна кIанзава. Чи халкь, Гьасан Алкьадариди лагьайвал, ксанва. Гьар ахварай аватайла, гьукуматди кичIерар гузвайвиляй, адаз затIни кIанзавач. Адан чандай кичI акъудна кIанзава. КичI акъудун патал халкьдиз вичин тарихар чирун чарасуз я. Халкьдиз вич вуж ятIа чир хьайитIа, ам уяхни жеда. Гьукуматди, халкь уях тахьурай лугьуз, гзаф кьацIай сиясат тухузва. Гьавиляй женг чIугун четин я. Ингье, басрухризни четинвилериз килиг тавуна, халкь уяхарна кIанзава. Эхирдал кьван женг чIугуртIа, чи метлебарни кьилиз акъатда…”
Са бязи метлебар, гьакъикъатдани, кьилиз акъатна. Гьайиф хьи, и чIехи женгчидиз вич хьтин кьегьал ксари чIугур зегьметди гьикI цуьк акъуднатIа акунач. Яру империядин чIулав къуватри Теймур Алиханов фад арадай акъудна. Адан 6 стхадикай вада, вузар куьтягьна, кьегьалвилелди лезги руьгь хуьзвай. Гьабурни яргъалди яшамиш хьанач, гьар сад са жуьреда арадай акъатна. Гьа икI муаллимдин кьве хвани терг хьана. ЧIулав къуватри женгчи хизандин пун хкудна. Амма Теймур Алиханован идеяйрин вилик пад кьаз хьанач абурувай…
Теймур муаллим рагьметдиз фин кумазди, Къубада лезги газет чап авун акъвазарнай. Хуьруьн мектебдин урус секторни кIевирнай. Гьатта касдин кIвале авай гъилин хатIарни кваз тухвана. И гьахъсузвилерин вилик пад кьадай са касни майдандиз акъатнач!..
Гагь-гагь фикирда за: халкьдин ихтиярар хуьн патал пара ваъ, Теймур Алиханов хьтин цIуд кас кIандай…

Теймур Алиханов

Гапур

Кагьрабад тум квай эй, хци гапур,
Къанни цIуд йисуз хвейи за хатур.
Къакъуднач вун садрани завай,
Амма хуьз хьанач бахтлувал вавай!
Гапур жедалди игитдин юкьва,
Адахъ сидкьи дуст хьуй даим мукьва.
Яла бахтарихъ
Бахтар кIан ятIа, женг чIугу вуна,
Кьегьалдиз ахлад, жуван рехъ кьуна.
Садбуру уьмуьр женг я лугьузва,
Амма муьтIуьгъ яз кьилиз тухузва.
Халисан женгчи герек я элдиз,
Акъуддай рекьер бахтарин мелдиз.
Бахтлувал хъсан я, къачуз хьайитIа,
Къачуз жеч усал яз, ажуз хьайитIа.
Яла бахтарихъ, кIваче аваз звер,
Багьаз яхъ жуван лезгивилин тIвар!
Таъсибди хуьда
Дуст авачир касдихъ садни авач,
КIантIа девлетлу хьуй, затIни авач.
Дуствилихъ гелкъуьгъ вун,
девлетдихъ ваъ,
Шадвилихъ яла на, нифретдихъ ваъ.
Нифретди бедбахтвал гъида кьилел,
Циф жеда чина, нагъв жеда вилел.
Накъвар кIан жемир вилерал садан,
Гьидаз вун кIан ятIа, таъсиб чIугу
гьадан.
Таъсибди хуьда эл, хуьда ватан,
Ватан авачтIа, куьз я, лагь, инсан?!
Хуьх на жуван михьивал
Лекь цаварин, жив дагъларин нехиш я,
Экуьн ярар чаз Ракъинин алхиш я.
Гатфарни гад, зулни кьуьд хупI
паргар я,
Абур вири тIебиатдин рангар я.
Аваз хьурай а рангарин экуьвал,
Инсан, даим хуьх на жуван михьивал!

Муьзеффер Меликмамедов