Алай вахтунда чи гьар са райондин хуьруьн майишатда хьанвай са гьихьтин ятIани агалкьунрикай лугьуз жеда. Гьа са вахтунда виридаз ашкара я: уьмуьрди абурун кьадар артухарун истемишзава. И патахъай Сулейман-Стальский районда арадал къвезвай дегишвилер, шаксуз, виле акьадайбур, кьадардизни артухбур я. Къенин юкъуз районэгьлийривай квел разивал ийиз жеда? Абурун вилик гьихьтин месэлаяр акъвазнава? Мукьвал гележегда гьихьтин нетижайрик умуд кутазва? Чи суьгьбет райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидин руководитель М.М.Бабаевахъ галаз я.Алай вахтунда чи гьар са райондин хуьруьн майишатда хьанвай са гьихьтин ятIани агалкьунрикай лугьуз жеда. Гьа са вахтунда виридаз ашкара я: уьмуьрди абурун кьадар артухарун истемишзава. И патахъай Сулейман-Стальский районда арадал къвезвай дегишвилер, шаксуз, виле акьадайбур, кьадардизни артухбур я. Къенин юкъуз районэгьлийривай квел разивал ийиз жеда? Абурун вилик гьихьтин месэлаяр акъвазнава? Мукьвал гележегда гьихьтин нетижайрик умуд кутазва? Чи суьгьбет райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидин руководитель М.М.Бабаевахъ галаз я.
§ Мегьамедзагьид Мегьамедсадикьович, гад яцIа гьатнавай и арада суьгьбет чна квелай башламишин? Белки, — гьавайрилай?ЦIинин йисуз булдиз къвайи марфар чи майишатрин уьруьшри вижеваз кужумна. Анжах марфар вахтунда къун хъсан я: гатфариз, гьаваяр чими жез эгечIайла ва зулухъди, тумар цайидалай кьулухъ — магьсулар цазвай чи чилер дигизвайбур туш. Гила марфари ара ганайтIа, хъсан тир — багъларизни, никIеризни рагъ кIанзава. ТIебиатдин крарик, гьелбетда, чалай къаришмиш жез алакьдач, амма райондин аграрийри планламишнавай, чпелай аслу вири кIвалахар лазим къайдада тамамарзава. Чна гьар йисуз 60-90 гектарда цIийи багълар, 150-200 гектарда ципицIлухар кутазва. Гьавиляй йисалай-суз абурун бегьер гузвай майданарни артух жезва. Амай хилерани эхиримжи йисара кIвалахар гегьенш, гьасилзавай продукция тIимил-гзаф, анжах артух жезва. Хуьруьн майишатдин вири хилер зарбдиз вилик физва лугьун тийин, амма вилик финин ериш дурумлуди, къвердавай артух йигинвал акатзавайди тирди ачухдиз аквазва. § Пешекарри къейдзавайвал,уьлкведин амай регионра хуьруьн майишатдин продукциядин лап чIехи пай чIехи карханайри гьасилзава. Чи республикадин кьетIенвал: ина куьлуь майишатрин — хсуси (ЛПХ-рин), фермеррин (КФХ-рин) — кьадар артух я, абурал гьасилзавай хуьруьн майишатдин вири продукциядин 90 процент гьалтзава…- И шикилдин чешне яз Сулейман-Стальский район къалуриз жеда. Райондин агропромышленный комплекс хуьруьн майишатдин 33 карханади, фермеррин 154 ва хсуси 20716 майишатди тешкилзава. § Пешекарриз яб гайитIа, гъвечIи майишатривай дурумлудаказ вилик фин патал чеб герек вири затIаралди таъминариз алакьдач. Абурухъ бес кьадарда такьатар авач, яни ЛПХ-рин бинедал маса гудай продукциядин производство арадал къведач, адаз чIехи карханаяр герек я…- Имни гьуьжет алачир месэла я: маса гудай продукциядин производство халисандиз вилик тухузвайди чIехи карханаяр я. Гьеле са цIуд йис вилик ахьтинбур чи районда авачир. Гила карханайрин — ООО-рин, СПК-рин ва масабурун — кьадар къвердавай артух жезва. ИкI, алатай йисуз чи районда инвестицийрин мад кьве чIехи проект тамамариз эгечIна. “Паласа” ООО-ди 35 гектарда шпалеррин къайдадин интенсивный сифтегьан багъ кутуна. “ЧIереяр” ООО-ди шаз 38 гектарда цIийи ципицIлухар кутуна. Гила и карханадин ципицIлухри 116 гектар кьазва, чIереяр кутан хъийидай къурулуш арадал гъун патал мад 50 гектардин чил гьазурнава. Хуьруьн майишатдин карханайрихъ галаз алакъалу важиблу са кар къейд авун герек я: артух мумкинвилер авай абуру райондин вири АПК вилик финин еришни йигинарзава. ЧIехи карханадиз талукь къурулуш арадал гъунни герек я эхир, ам арадал атайла, адакай амайбуруни хийир къачузва. Эхь, гъавурда акьун четин туш: гъвечIи майишатривай алай девирдин технологияр ишлемишиз жезвач. Абур техникадалди, миянардай шейэралди, дигидай целди таъминарун, абурун бегьерлувал артухардай ва бегьер хуьдай серенжемар кьабулун четин акъваззава. Анжах гъвечIи майишатрин важиблувални инкариз тежедайди я. Хсуси майишатди хизан дуланмиш жедай суьрсет гьасилзава, артуханди масани гузва. Еке къазанжияр гъизвачтIани,инсанар кIвалахдик квачиз амукьзавач. Государстводивайни тIалабзавач. ЧIехибурухъ галаз санал аялрини кIвалахзава, зегьметдин тербия къачузва. Обществодин секинвал, чIуру гьерекатар арадал татун патал гъвечIи майишатрин метлеб чIехиди я. Хуьруьн майишатдин карханайрин кьадар къенлай кьулухъ гьикьван артух хьайитIани, абурухъ галаз санал куьлуь майишатарни гьамиша амукьда. Зи фикирдалди, абур къвердавай мягькем, абура гъили ийизвай кIвалахар тIимил, къачузвай бегьерарни артух жеда. § Хуьруьн майишатдин кьилдин хилерал акъвазин. Куьне сифте нубатда багъларикайни ципицIлухрикай лагьана. — Ашкара тирвал, Сулейман-Стальский район вири девирра вичин емишрин багъларалди машгьур тир. Гилани райондин АПК-да багъманчивал уьзуьмчивилихъ галаз санал иллаки виле акьадай дегишвилер жезвай хел я. Багълари районда 3318 гектар кьазва, абурукай 2160 гектар — бегьер гъизвайбур, 1158 гектар — жегьил багълар, 53 гектарни — шазни вилик квай йисуз кутунвай интенсивный багълар. Кьилдин майишатрикай лагьайтIа, “Члар” ООО-ди виш гектар кьазвай, вичив гекъигдайди республикада мад авачир багъ кутунва. Адак вилик квай йисуз 15 гектарда кутунвай фад бегьердал къведай жуьредин багъни акатзава. Ана марфадин жуьреда яд гузва, тадаракар — насосрин станция, турбаяр, капельницаяр — вири Израилдай гъанвайбур я. Винелай харцикай хуьдай чилни янава, гзаф чими хьайила а чилини емишризни пешериз ракъини тади тагудайвал серинарни ийида. И майишатдихъ чи патара мад санани гьалт тийизвай шабалутрин 6 гектар цIийи багъни ава. Сифте акIурай къелем, абурун вад йис я, бегьер гуз эгечIнава. Куьчеяр, майданар гуьрчегардай гьамиша къацу тарарин питомникни ава. Абурун къелемар, сад 4-10 агъзур манатдихъ маса къачуз, масанрай гъизвай. Гила чахъ жуван шамагъаждин, наратдин, туядин ва маса къелемар жеда. Пуд гектардив агакьна майдан чкадин, фикир гун хъийин тийиз, квахьзавай бубайрин сортарин емишрин тарарини кьунва: гьар жуьре ичеринни чуьхверрин, кицикрин, чумалрин ва масабурун.За лагьайвал, “Паласа” ООО-ди алатай йисуз санлай къачурла 250 гектар кьадай интенсивный багъдин сифтегьан 35 гектарда Италиядайни Сербиядай гъанвай гзаф бегьер гъидай ичин къелемар цанва. Вири проектдин къимет 400 миллион манатдив агакьда. Багъди, ам михьиз бегьердал атайла, йиса 15 агъзур тонн емишар гун гуьзлемишзава. Советрин девирда и кьадар емишар вири районди гьасилзавай.ЦIийи багъдихъ галаз санал лазим къурулушарни арадал къвезва: 4 километрдив агакьзавай электропередачадин линия тухванва, трансформатордин станция эцигнава, чиргъ тунвай машинрин 5 километр рехъни туькIуьрнава. Чи интенсивный багълар республикада вири нормаяр ва истемишунар тамамарнавай эвелимжибур я. Ихьтин багълар масанрани кутазва. Месела, заз чидайвал, Сергокъала районда. Анжах ана истемишзавай вири шартIар хвенвач: столбайрин чкадал тамай атIана гъанвай руькуьнар ишлемишзава, абурни аскIан я.Чна лагьайтIа, технология, чIур тавуна, тамамдаказ ишлемишзава.Инвестицийрин маса проектрикай рахайтIа, райондин дагълух пата, Цмуррин хуьре, 40 гектарда шуьмягърин багъ кутада. Чил гьазурнава, цIи зулуз къелемар акIурда. И багъдани марфадин жуьреда дигидай къайда ишлемишда. Хсуси ва фермеррин майишатрани шаз, санлай къачурла, 30 гектардилай виниз майданра цIийи багълар кутунва.“Гьуьруьпери” майишатдихъ гектарни зур кьунвай къелемрин питомникни хьанва. Багъманчивилихъ галаз санал уьзуьмчивални вичиз еке фикир гузвай, вилик физвай хел я. Инвесторрин куьмекдалди уьзуьмчивал кIвачел ахкьалдариз КIварчагърин дереда башламишнай. Районда ципицIлухри I360 гектардилай виниз майданар кьунва, абурукай 905 гектардилай виниз — бегьердал атанвайбур. ЦипицIлухри кьунвай майданарни, за лагьайвал, йисалай-суз артух жезва. ИкI, шаз са жерге майишатри (абурукай яз “Агро-Дербент” ва “ЧIереяр” ООО-ри, “Заря” СПК-ди, “Нисрединов А.” ва “Яхияев Н.” КФХ-ри)I34 гектарда цIийи ципицIлухар кутуна. Райондин АПК-да майвачивални менфятлу хел яз амукьзава. Шаз чна 28 агъзур тонндилай виниз салан майваяр, вад агъзур тонндилай виниз картуфар гьасилна. Майвачивиле хьанвай цIийивал — районда вилик вахтара авачир теплицайрин майишатар арадал атун я. ЦIудалай виниз теплицайри 8 гектардилай артух майдан кьазва. Завай са гектардин теплицаяр авай “ДаркIуш”, зур гектардилай виниз авай “Гуьлгери-вацI” ООО-рин, кьасумхуьруьнви фермер Маидин Идрисован тIварар кьаз жеда. ЧIехи проектрални элячIдайвал я: 20 гектардин теплицайрин комплексдин инвестмайдан гьазурнава, адан къимет 500 миллион манатдив агакьда. § Чун малдарвиликайни магьсулдарвиликай раханвач.- Малдарвал галачиз, гьелбетда, райондин АПК фикирдиз гъиз жедач. Хсуси майишатра 10 агъзурдилай виниз къарамалар, 12 агъзурдилай виниз куьлуь гьайванар хуьзва. Мадни районда малдарвилин 5 ООО-дихъ ва фермеррин 27 майишатдихъ шаз 1200-лай виниз къарамалар, 8 агъзурдалай виниз куьлуь гьайванар авай. Мисал яз, “Дагъви” ООО-ди 120-далай виниз жунгавар як патал хуьзвай. ЧIехибурукай сад тир “Ф.Ахмедов” фермервилин майишатдихъ як патал хуьзвай 110 жунгав, нек гудай 135 кал ва 1500-дав агакьна куьлуь гьайванар ава. Жуьрба-жуьрвал патал лугьун: КIварчагърин дереда кардик акатнавай “Дере” ООО-ди уьндуьшкаяр хуьзва, шаз анай 1000 уьндуьшка чан аламаз агьалийриз маса гана. АПК-дин важиблу хел яз амукьзавай магьсулдарвал районда малдарвилихъ галаз алакъалу я: техилар сифте нубатда малариз ва къушариз ем патал цазва. Советрин девирда райондин АПК-да магьсулри 3-4 агъзур гектар кьазвай. Вири вахтара “фу авай чка” яз гьисабзавай райондин Гуьнепата магьсулдарвилел машгъул кьве совхоз авай: “Агасиевский” Испика, “Айдинбековский” Гъетягъа, абурук а пата авай амай вири хуьрерни акатзавай. Гила лагьайтIа, районда 2000 гектардилай виниз майданра техилар цазва. И хилени важиблу цIийивал ава: чна са арада чи халкьдин рикIелай михьиз алатнавай нехв, дуьньяда пара хийирлу яз кьабулзавай продукт, неинки цан хъийиз эгечIнава, гьакI адакай гьазурнавай чIахар, фасовкани авуна, республикадин вири шегьерра ва Москвадани маса гузва. И кардал вад йис вилик тешкилнавай “Лезги чIахар” ООО машгъул я. Кархана 50 гектарда нехв цунилай эгечIнай, шаз ам 160 гектарда цана. Заводди са шумуд маркадик кваз йиса 150 тонндилай виниз нехуьн продукция акъудзава. Гила чи арендаторрини нехв цазва. Чаз килигна, къунши районрани ам рикIел хтанва, тумар жагъурзава, къачуз чи патавни къвезва. § Хуьруьн майишат вилик фин патал, иллаки чи девирда, цIийи технологийрал элячIиз эгечIнавайла, чарасуз лазим шартIар ава: техникадалди таъминарун, дигидай цин месэла…- Дигидай цин месэла датIана чи гуьзчивилик ква. Вахтунда къаналар ремонт хъийидай, абур михьдай кIвалахар тухузва. ЦIийи чIехи проектарни тамамарзава. Чун патал иллаки важиблуди КIварчагърин дередиз яд агакьардай къанал кардик кутун я. Исятда Кирован къаналдал эцигнавай пуд блокдикай ибарат насосрин станцияди аниз яд турбадаваз 80 метрдилай виниз акъудзава. Амма чи девирда дигидай яд пулунихъ я, электроэнергияни багьа хьанва. Цин гьакъидин 40 процент гьукуматди гузватIани, арендаторриз ам багьаз акъваззава. Гьаниз килигна, и мукьвара районда Чирагъ вацIай яд авахьна къведай къаналдал кIвалахар башламишнава. Абур 120 миллион манатдай акъвазда. ЦIинин йисан пландик 20 миллион манатдин кIвалахар кутунва. Къведай йисан дигидай сезондалди цIийи къаналдал кIвалахар акьалтIаруник умуд кутазва. Хуьруьн майишатда эвелимжи месэлайрикай сад техникадалди таъминарун я. Районда “Куьре-Агро” МТС (машинно-технологическая станция) кардик ква. Чизвайбуру хиве кьазвайвал, ам республикада виридалайни хийирлудаказ кIвалахзавай и жуьредин кархана я. “Куьре-Агродихъ” никIера, багълара, ципицIлухра кIвалахдай техникадин 30-далай виниз жуьреяр ава. Карханади, лугьуз жеда, Дербентдилай кьибледихъ виринра, зурба майданра кIвалахзава. Месела, плантаж къарагъардай залан техника чи патара авачир, герек хьайила, Къаякентдай гъизвай. Гила ахьтин кIвалахар “Куьре-Агроди” тамамарзава. § Аквазвайвал, райондин АПК-дин шикил бинедай дегишарзавайди инвесторрин такьатар я.- Эхь, районда, социальный хилера хьиз, производстводани кIвалахдик йигинвал инвесторри кутазва. Гьелбетда, хуьруьн майишат вилик тухудай са жерге федеральный ва республикадин программаяр ава. Чир хьун, иштиракун, абуру гузвай мумкинвилер менфятлудаказ ишлемишун важиблу я. Районда жезвай виридалайни чIехи агалкьунар инвестицияр атунихъ галаз алакъалу я. Патарал кIвалахзавай, чпин бизнес арадал атанвай, финансрин мумкинвилер авай чи ватанэгьлийрин такьатар желб ийиз цIуд йис вилик райондин кьиле акъвазай Имам Яралиева башламишнай. Гилани администрацияди и кIвалах ян тагана давамарзава.Исятда районда хъсан са жерге инвесторри кIвалахзава. Чпин мумкинвилер ина ишлемишуникай фикирзавайбур мадни ава.
Алибег Омаров
