И суал чи обществода веревирд тайизвай чка амач жеди. Эхиримжи 10-15 йисуз чи государстводин лап вини мертебайрани адаз жаваб гуз алахъзава. Месела, чи депутатри вилик эцигзавай хейлин законрин метлеб, чпи лугьузвайвал, чи общест­вода агьалийрин кесибвал тергунихъ эл­къуьрнава.

РикIел гьеле алатай асирдин 90-йисара чи “перестройкадин архитекторри”, абурулай кьулухъ чи  цIийи “демократри”, гила либералри тикрарзавай келимаяр, кьабулай  къанунар хквезва: “Чна 500 йикъан къене Россиядай кесибвал квадарда!”, “Вирибур лап багьа машинралди,  хсуси кIвалералди таъминарда!”, “Инсанрин агьваллувал са шумуд къат хкажда!”, “Уьмуьрдин яргъивал мадни артух жеда!”, “Сагъламвал мадни мягькемарда!”… Тахьай жуьре хиве кьунар аматIа?!

И лозунгар кьилиз акъуддай рекьерни къалурзавай: “приватизация”, “гъвечIи ва чIехи биз­нес”, “реструктуризация”, “ООО”-яр, “АО”-яр­, “КФХ”-яр, “ЛПХ”-яр… мад ва мад куьлуь ва ири затIарин, тешкилатрин, гьерекатрин тIва­рар гьикьван арадал атанватIа ни гьисаб­на?­

Гьа и чIавуз чи чIехи ва гъвечIи саки вири заводар, карханаяр, майишатар тергна… “Михьи хьана” чи чилер виликан багъларикай, саларикай, никIерикай…

Заводрин, фабрикайрин чилерал кьа­кьан мертебайрин кIвалер, гурлу базарар, чиркин затIарин гьамбарханаяр… арадал атана. Агьалийрин кьадар акуна-такуна тIимил хьана. Кьейибур кьена, катайбур катна, хазвайбур… Алай вахтунда жегьил хизанда кьве аял хьун еке агалкьун яз гьисабзава.

Пенсиядиз экъечIдай вахт яргъал вегьенва. Амма юкьван яшар, эгер чи сурарин къванерал алай рекъемриз килигна къимет гайитIа, 50 йисалай бажагьат алатзава. Лап гзафбур жуьреба-жуьре аварийрик, бедбахтвилерик акатиз рекьизва. Хейлин залан азарар (рикIинни дамаррин, жигеррин, ракдин, мефтIедин ва икI мадни) “жегьил” хьанва.

Наркомания, алкоголизм, психомания,  сада масад кьабул тавун, гьакъикъи чирвилериз ваъ лугьун хьтин  ва маса татугайвиле­рал къвердавай гзаф расалмиш жезва.

И чIавуз кесибвал арадай акъуддай рекьер къалурзава чи чиновникрини депутатри. ГьикI?

Инсанри зегьмет чIугуна, мажиб къачуна, ял яна, сиягьатриз фена, спортдал машгъул хьана?.. Ваъ! И терефрикай рахаз ки­чIедай хьиз я. Государстводин хазина ах­цIурдай кьилинди яз, икьван чIавалди саки 40 йисуз “реформаяр” тухуз,  чи нафт, газ, кIарас, накьвар, чилерик квай вири затIар къецепатаз акъудунин рехъ хуьзва. Чи балугъар, месела, гьеле гьуьле амаз, Япониядин, Китайдин ва я маса уьлквейрин бизнесчийриз ганваз жеда. Чав ахгакьдалди абур 4-5 жуьредин арачийри “маса къачуз”, “маса хгузва”. Гуя чахъ балугъар кьурурдайбур, я абурукай консервиярдайбур, я къачудайбурни авайди туш. Хаммал гьялайтIа, кIвалах­дай карханаяр, мажиб къачудай фялеяр, налогар гудай рекьерни артух жедачни? Агьваллувални арадал къведачни? Вири маса гуз хьайитIа?.. ГъвечIи са мисал: дарвиле ава лагьана, сифте жуван кIвалин шейэр, ахпа сал, багъ, эхирни, кIвални маса гуз хьайитIа, ахьтин хизан варлу, агьваллу жедани?.. Уьлквени гьакI тушни?..

Заз вири районар, шегьерар, хуьрер гьикI ятIа чидач. Зун жуваз аквазвай Махачкъала шегьердал, ара-ара акъатзавай чи  Кьиблепатан Дагъустандин районрал, хуьрерал вил вегьена рахазвайди я. Чкадин бюджетриз ан­ра гьакъикъи къазанжияр гъидай шумуд карханади вуч арадал гъиз кIвалахзаватIа?

Залан промышленностдикай гьич рахадач. Кьезил промышленностдин, чкадин хаммалдикай недай-хъвадай затIар (суьрсетар) гьазурдай шумуд комбинат, завод, цех арадал хканватIа? Дербентдилай Рутулиз, Кьурагьиз, Тпигъиз кьван хкаж жен. Анра консервиярдай, мижеяр ва я чехирар хкуддай, як ва я ниси гьазурдай, сар ва я хамар гьял­дай­, гамар, гуьлуьтар храдай, ихьтин маса кра­­рал машгъул тир шумуд карханада чи агьалияр желбзаватIа?..

Хипер, малар хуьдайбур тIимил жезва. Дугъри я, къван хкудиз, къум, чиргъ тухуз, ма­са гузвайбур гзаф жезва. Цин алвер артух я. Гьа и чIавуз чи патара ичIи хуьрерин чилер гьикьван артух хьанва? Кесибвал ина гьикI тергда? Булахра ятарни кваз тIимил жезва.

И йикъара чи кар алайбурукай тир “Россия-24”, “ОТР” телеканалрай тешкилай са шу­муд къалуруни чи Госдумадин депутатри­ни, хейлин ведомствойрин чиновникрини кьабулзавайбур экономика хкаждай, “кесибвал рекьидай” серенжемар — законар туширди, анжах чиновникар чеб артухарзавайбур ва “тухарзавайбур” тирди раижзавай. Рекъемарни гъизвай. Чина гьар са агъзур агьалидин кьилиз  чиновникрин (чпи затIни гьасил тийизвай къат) кьадар, СССР-дин девирдив  гекъигайла, са шумуд сеферда артух тирди къалурзавай. РикIел хквезва: Советрин девирда, Докъузпара, Ахцегь, Рутул районар санал алайла, Усугъчайдал ОВД-дин са инспекторди кIвалахзавай. Гила къанун-къайда хуьдай органрин къуллугъчийрин (“контрактникрин”) кьадарар ни гьисабна?

Экономика авачиз, девлетлу гьикI жедайди я? Зи рикIел “перестройкадин” сифте йисара кхьей са мах хквезва:

Ана цан цазвай яцракай адан иви хъвазвай куьлуь гьашаратар, абурухъ галаз санал­ адан зегьметдикай датIана хийир къачузвай ири вагьшиярни гьикI катнатIа, суьгьбетзава.

Яцран зегьмет галачиз садавайни кьил хуьз тахьай вагьшияр, элкъвена, яц жагъур хъийиз, хквезва.

Гишин хьана виридаз —

Куьлуьдазни иридаз.

Амма гьинай? Ни гуда?

Ни ваз къафун, пи гуда?..

 

Вахтар физва, къекъвез икI,

Яцран патав хквез икI.

Эхир. Яцран ни хьана!

Вири гьакI дили хьана!

 

Сад — садалай алатиз,

Гагь кIурарик акатиз,

Чукурзава вирида

Яцран нидал — кIанидал!..

 

КилигайтIа, Яц авач.

Гьатта адан кIвач авач.

Рекьел, куьгьне гьак алай,

Кьуранвай са лак алай!

 

Вични элкъвей рат хьтин,

Дуьзмиш хьанвай чIатI хьтин…

Хкадарна кьилихъди

ВетIре адал къанихдиз.

 

ТIветIни, хенцIни, бувунни

Фена адал азгъундиз.

— Яц туштIани, Яцран ни

Галайди я масанди!..

 

Катайбуру Яцракай,

Хтана кьуд патахъай,

Суварзава лакадал,

Йифни кьена, пакадал!..

( “Миграгърин булахар”, ДКИ, 1994. 157-чин )

Чи обществода гилани давам жезвайбур гьа гьадисаяр хьиз я заз.

Шей гьасилдай зегьметди, вилик фенвай техникади, технологийри, абур кардик  кутуни къазанжияр гъидайди аннамиш тавунмаз чун кесибвиляй бажагьат акъатда. Яцран крар ветIерини чIутари эвезда жал?..

Мердали Жалилов