Эхиримжи вахтара азарриз акси, гьакIни абурун вилик пад кьадай рапар ягъунихъ галаз алакъалу яз рахунар, школайра ва аялрин бахчайра гьуьжетарни гзаф арадал къвезва. Дагъустандин здравоохраненидин министерстводин делилрал асаслу яз, азарриз акси рапар ягъуникай кьил къакъудунихъ галаз ала­къалу яз республикада ярар, коклюш, краснуха ва паротит азарри кьил хкажнавайдакай алай йисуз чна са шумудра агьалияр ха­бардарнай.

Месэладай кьил акъудун тIалабиз,  газетдин редакциядиз гзафбуру чарар рекье твазвайди, зенгер ийизвайди фикирда кьуна, и мукьвара чна  “РД-дин гигиенадин ва эпидемиологиядин центр” ФГУЗ-дин кьилин духтурдин заместителдин везифаяр вах­туналди тамамарзавай  Дагъустандин ла­йихлу духтур А.А.Гьажиевадихъ галаз суьгьбетна, азарриз акси рапар ягъуниз талукь гьалар веревирдна. Горький шегьерда (Нижний Новгород) С.М.Кирован тIварунихъ галай мединститутдин санитарно-гигиенический факультет акьал­тIарай 1988-йисалай ада винидихъ тIвар кьунвай центрада зегьмет чIугвазва.

— Айшат Абакаровна, сифте рапар гьихьтин азарриз акси яз (ва я вилик пад кьун патал) язаватIа, куьрелди гъавурдик куту­найтIа кIанзавай…

— Азардиз акси раб (прививка, вакцинация) — им инсандин бедендик  а азардикай им­­мунитет арадал атун патал кутазвай тIи­мил кьадар дарман (препарат) я. Маса гафаралди лагьайтIа, азардиз акси раб ядайла, и ва я маса азар кутазва, амма лап тIимил кьадарда ва гзаф зайифарна. Беденди женг чIу­гунин нетижада иммунитет арадал къвезва. Вилик пад кьун патал раб янавай азардикди начагъ хьайи дуьшуьшда инсанди ам регьятдаказ алудда ва фад сагъ жеда.

Милли календардин сергьятра аваз азаррин вилик пад кьунин макьсаддалди дифтерия, столбняк, коклюш, чахутка, гепатит В, полиомиелит, стафилококк, пневмококк, гемофильный инфекция (анжах хаталувилин группадик акатзавайбуруз), ярар, краснуха, паротит (свинка), грипп азарриз акси яз рапар язава.

Малум тирвал, гьар са раб ядай вахтар ава. Месела, чахуткадиз акси (БЦЖ) раб аял хайи 3-7 лагьай йикъара язава. И раб ягъун яргъал вегьезвай себебрик акатзава: аял вахтунилай вилик хьанва, адан заланвал 2 кг-дилай тIимил я, аялдик ва я адан дидедик ВИЧ ква, аял садакай-масадак акатдай азаррикди начагъ я, хизанда чахутка квай кас ава. И дуьшуьшра БЦЖ-дин раб 6 вацрал къведалди ягъиз жеда. Амай азарриз акси рапарни гьар сад вичин вахтунда, Россиядин Федерациядин здравоохраненидин министерстводин приказдалди тайинарнавай махсус милли календардин бинедаллаз   язава. Гьа икI аялдиз сифтегьан 12 вацра 7 азардин вилик пад кьадай рапар ягъун лазим я.

— Азарриз акси рапар ягъуникай отказунихъ галаз алакъалу яз къенин юкъуз чи республикада гьалар гьихьтинбур я? Азаррин вилик пад кьадай рапарикай кьил къа­къуд­завайбурун кьадар артух жезвани, тIи­мил?

— Эхиримжи 5 йисуз рапар ягъуникай кьил къакъудзавай ксарин кьадар 300-лай 12-13 агъзурдал кьван артух хьанвай. Алай йисан эвел кьиляй азаррин вилик пад кьадай рапар ягъуникай кьил къакъудзавай 17 йисал къведалди яшара авай 13 агъзур аялдикай 90 процент рапар ягъуникай отказ авунихъ галаз алакъалубур, 10 процент лагьай­тIа, медицинадин рекьяй бязи себебар (мед­отвод) авайбур тир.

Дагъустанда 2016-йисалай икьван гагьда­  инсанрик лап тек-туьк акатзавай эпидемический паротитдикди ва ярарикди начагъ жезвайбурун кьадар артух жез баш­ла­мишна. ИкI, статистикадин делилралди, 2018­-йисан алатнавай 8 вацра республикада эпидпаротитдикди 1198 (абурукай 563 ла­гьай­тIа, 17 йисал къведалди яшара авай ая­лар) кас азарлу хьана. Абурун саки са пай ви­лик пад кьадай рапарикай отказнавайбур тир.

Ярарихъ галаз алакъалу язни республикада гьалар хъсанзавач. Алатнавай варцара и азардикди 202 кас (абурукай 152 кас 17 йисал къведалди яшара авай аялар) начагъ хьана.

Гьалари къалабулух кутазвайвиляй РД-да авай кьилин государственный санитарный духтурдин къарардин сергьятра аваз эпи­де­мический паротит ва ярар азарриз акси ­рапар ягъ тавунвайбурун кьадар 13 агъзур­далай­ 3 агъзурдал кьван тIимилариз алакьна.

Инал мадни а кардикай лугьуз кIанзава хьи, ВОЗ-дин делилралди, ярар акатунал гьал­тайла, гьалар пайгарзавачир Европадин уьлквейриз (Украина, Франция, Италия, Сербия, Греция, Румыния…) дагъустанвийрин фин-хтун активламиш хьуниз килигна, республикада гьалар инлай кьулухъ мадни чIур хьунал гъунин хаталувал ава.

Азарриз акси рапар ягъунин нетижада дуьньяда лап гзаф кьиникьрал гъайи цIегьер, дифтерия, полиомиелит хьтин азаррал гъалибвал къазанмишиз алакьнай.

Кьилди къачуртIа, ярар лап залан азар, гьатта таза аялар кьиникьал гъизвай кьилин себебрикай сад тирди рикIелай ракъурна виже къведач. Мадни ихьтин  са рекъем гъиз кIанзава: гьатта алай вахтундани дуьньяда гьар са сятда 15 аял ярарик начагъ хьуникди рекьизва. Абурун чIехи пай лагьайтIа, азарриз акси рапар ядай мумкинвал авачир кесиб уьлквейрал гьалтзава.

— Чи республикадиз вакцина гьинай гъизва? Ам ахтармиш тавунвайди хьун ва санай-масаниз тухуниз, хуьниз талукь къайдайрал амал тавун себеб яз, чIур хьун, гуьгъуьнлайни ам аялриз (ва я чIехибуруз) ­ягъун мумкин яни?

— Вакцина чи республикадиз федеральный программадин бинедаллаз, чIехи пайни чи уьлкведа акъудзавайди гъизва. Гьелбетда, импортдинди чав агакьзава. Мисал яз, -пневмококкдиз (ам гзаф багьадини я), полиомиелитдиз талукь вакцинаяр.

Эхирдалди ахтармиш тавунмаз, вакцина инсанар патал гьич садрани ишлемишзавайди туш. И карди садакни къурхулувал кутун лазим туш. Ам санай-масаниз гъун патал са жерге къайдаяр авайди я. Адаз “холодовая цепь” (яни медицинадин препаратар санай-масаниз тухун патал лазим температура­далди таъминарунин шартIар) лугьузва. Вак­цина­ лазим вири къайдайрал амална (2 гра­дусдилай 8 градусдалди чимивал авай ­контейнерра аваз) хкизва. Ам Дагъустандиз хкун ва хуьн, гьакIни республикадин яргъал тир районриз агакьарун патал чахъ вири шартIар (термоконтейнерар, термоиндика­торар, терморегистраторар, холодильникар) ава. Республика вакцина хуьдай чIехи холодильникралдини таъмин я. Вакцина,  лазим къайдайрал амална, районриз агакьарзава. Чи къуллугъди и кардал кIевелай амалзава, къай­даяр чIуруниз рехъ гузвайди туш. Гьави­ляй вакцина ерисузди, ахтармиш тавунвайди ишлемишзава лугьузвай ихтилатар бинесузбур я.

— Аялдиз азарриз акси раб ядалди вилик диде-бубадиз вакцинадик вуч кватIа, ам гьина акъуднаватIа ва икI мад малуматар къачудай ихтияр авани?

— Авазва. Медицинадин къуллугъчиди вири малуматар гана, гьа гьисабдай яз мумкин тир чIуру таъсирдикайни лагьана кIанда. Амма инал са кардал фикир желб авун кутугнава: бязи диде-бубайри вакцинадин реакцияни (раб ягъай чка са тIимил яру хьун, дакIун, бедендин температура 38 градусдал къведалди хкаж хьун, яни, дарманар ишлемиш тавуна, сад-кьве йикъалай вич-вичиз алатдай гьал) бедендиз еке зарар гузвай ва сагъариз тежедай, яни инсан уьмуьрлух инвалид яз амукьунал гъизвай чIуру таъсир (осложнение) какадарзава.

Идалайни гъейри, азарриз акси раб язавай аял вири патарихъай ахтармишун (температура алцумун, аялдин гьалдиз килигун), лазимвал аватIа, алава ахтармишунарни (ивидин, цварадин…) авун герек я. Раб ягъай­далай кьулухъни са шумуд югъ алатайла (гьар са азардиз акси рапуниз вичин вахт ава), аял ахтармишунихъ еке важиблувал ава. И вири къайдайрикай 1998-йисан 17-сентябрдиз кьабулнавай “Садакай масадак акатдай азаррин иммунопрофилактикадин гьа­къиндай” 157-нумрадин Федеральный закондин 5-статьядин 2-пунктуна (“Иммунопрофилактика кьиле тухудай вахтунда агьалийрин ихтиярар ва мажбурнамаяр”) къалурнава.

— Чпикай ихтилат физвай рапар ягъун къадагъа тир ксарикай рахайтIа…

— Ахьтинбурун сиягь са акьван екеди туш. Аялдик хайи чIавуз начагъвилер кваз хьайи­тIа, ам вири патарихъай ахтармишна, яргъалди  ва вахтуналди  раб ягъ тийидай ихтияр (медотвод) гузва. Къалурнавай тайин вахт алатайла, аял мад сеферда ахтармишзава. Гьал хъсанзаваз хьайитIа, азаррин вилик пад кьадай рапар язава. Эгер аялдиз виликан се­ферда, азаррин вилик пад кьадай раб ягъай­ла, пис  хьанватIа (температура 40 градусдилай хкаж хьун, вич-вичелай фин…) ихьтин дуьшуьшра мад  рапар язавач.

Мадни онкологиядик начагъ аялриз, кIва­чел заланзавай дишегьлийризни азарриз акси рапар язавач. Онкология авай аялриз азаррин вилик пад кьадай рапар ягъун къада­гъа я лагьай чIал туш. Ихьтин вахтунда аялдин иммунитет гьакIни зайиф тирвиляй адал мадни гуж ацалт тавуникай хуьзва. Мум­кин я, и вахтунда ягъай рапуни  азардикай хуьдай иммунитет арадал гъун тавунни.

— Хумадиз (гриппдиз) акси рапар ягъуникай ва ахьтин ксарин кьадардикай вуч лугьуз жеда?

— Алай вахтунда хумадиз акси рапар ядай вахт алукьнава. Республикадиз 319 430 дозадин кьадарда аваз “Совигрипп” ва “Ультрикс” вакцина гъанва. Абурни кваз, санлай къачурла, са миллионни 260 агъзур касдиз гриппдиз акси рапар ягъун пландик ква. И рекьяй сифтегьан серенжемарни кьиле тухванва. ИкI, са шумуд югъ идалай вилик  РД-да­ авай Роспотребнадзордин къуллугъчийри Махачкъалада 18-нумрадин школада ­аялриз ва муаллимриз рапар яна. Ученикриз директорди ва завучри, сифте чпиз рапар ягъиз туналди, чешне къалурна. Вакцинадиз талукь лекциядихъ школада кIелзавай аялри ди­къетдивди яб акална. Волонтёрри ­абуруз гриппдин лишанрикай ва адан вилик пад кьуникай малуматар кхьенвай чарарни пайна.

— Айшат Абакаровна, азарриз акси рапар ягъуникай отказзавай ксар жавабдарвилиз чIугун законда къалурнавани?

— Чна винидихъ тIвар кьунвай закондин 5-статьядин 2-пунктуна азарриз акси рапар янавачир ксар патал са жерге сергьятвилер эцигнава. Ингье абур:

—        гражданин физвай уьлкведин международный санитарный къайдайрал ва я РФ-динни тайин уьлкведин арада авай договоррал амал авун яз, лазим рапар янавачирла, гражданиндиз а уьлкведиз фидай ихтияр тагун;

—        санлай гзаф инсанар начагъ хьунин къурхулувал авай вахтара гражданар чирвилер гудай ва сагъламардай идарайра вахтуналди кьабул тавун;

—        садакай-масадак акатдай азаррикди начагъ хьунин чIехи хаталувал авай кIва­­лахрал гражданар кьабул тавун ва я ахьтин кIвалах­рикай абур къерех авун.

Идалайни гъейри, чирвилер гудай идарайрин гьакъиндай Типовой Положенидин (РФ-дин Гьукуматдин 1997-йисан 19-сентябр­дин 1204-нумрадин къарар) 7-пунктунал асаслу яз, чирвилер гудай вахтунда идарадин хиве ана чирвилер къачузвай аялрин ва къуллугъчийрин уьмуьрдин ва сагъламвилин патахъай жавабдарвал твазва. Азаррин вилик пад кьадай рапар янавачир аял чирвилер гудай идарадиз кьабулай ва гуьгъуьнлай ам начагъ хьайи дуьшуьшда идарайра жавабдар ксар РФ-дин УК-дин 293-статьядин 2-паюнай (къайгъусузвал) жавабдарвилиз чIуг­вада.

— Аялриз рапар ягъуникай кьил къа­къудзавай диде-бубайрихъ элкъвена, Куьне вуч лугьуда?

— Аялриз рапар ягъуникай отказзавай диде-бубайри еке гъалатIдиз рехъ гузва. Къе­нин юкъуз авай закондин бинедаллаз аялдиз азарриз акси раб ягъун патал диде-бу­бадивай (чарчел кхьенваз) ихтияр къачун герек я. Им лагьай чIал я хьи, абуруз от­каз­дай­ ихтияр ава. Амма чи ватандашри за­кон эхирдалди кIелзавач. Аял начагъ хьун мумкин тир азардин вилик пад кьуникай кьил къа­къуд­уналди абуру гележегда чеб расалмиш хьун мумкин тир четинвилерикай  фикирзавач. Чаз аквазвайвал, азарриз акси рапар ягъуникай кьил къакъудзавай ксарин чIехи пай динэгьлияр я. Гьаниз килигна РД-да авай Роспотребнадзордин управлениди Дагъустандин Муфтиятдивай мискIинра и месэладиз талукь гъавурда тунин кIвалах кьиле тухун  имамрал тапшурмишун тIалаб­нава.

Чаз гзаф инсанривай гуя куьгьне девирра инсанриз азарриз акси рапар язавачир, абур чалай са шумудра сагъламбур тир лугьудай ванер къвезва. А девирар масабур тир. Яд, экология чиркин тушир. Исятда хьиз, санай масаниз фин-хтун авачир. Гьарда вичин гъилералди гьасилнавай сагълам тIуь­нар незвай. Мадни са кардал фикир желб ийиз кIанзава: куьгьне девирда гьикьван аялар хазвай, абурукай гьикьванбур амукьзавай!? Тарихдин делилри шагьидвалзавайвал, ярар, цIегьер, паротит, полиомиелит… азаррикди гзаф инсанар телеф хьайиди я. Анжах азарриз акси рапар ягъуналди залан азаррин вилик пад кьаз алакьна. И кар ри­кIелай ракъурна виже къведач.

— Айшат Абакаровна, маналу суьгьбетдай Куьн сагърай. Чна умудзава, макъала кIе­лайла, гзаф диде-бубайри чпин фикирар дегишарда, аялрин уьмуьр ва сагъламвал хаталувилик кутуниз рехъ гудач.

— Сагърай куьнни. Чнани и кардик умуд кутазва.

Рагнеда Рамалданов, «Лезги газетдин» яшайишдин ва чарарин отделдин редактор