Чи чIехи классикрикай рахадайла, адет яз, абурун ирсиникай — кхьена, лагьана, чапдиз акъатна, чав ахгакьнавай затIарикай — эсеррикай ихтилат фида.

Бес чпин яшар 100-200-300 йисарив агакьнавай векилрихъ чи девирда абурун сихилрин (бубайрин, дидейрин) са гьихьтин ятIа хилер-путар, бертер, дувулар амачни?

Суал регьятди хьиз аквада. Гьакъикъатда чаз абурун ирссагьибрикай, вужар аматIа, ни гьихьтин рехъ хкянаватIа, гьикI абуру чпи чеб гьиссзаватIа, тIимил  чида. Я туш, парабурукай ерли хабар авач.

Етим Эминахъ (Мегьамед-Эминахъ) рухваяр хьанач — кьисметди ганач. Бес Эминан рушарин кьисмет гьихьтинди хьана? ЧIехи ва улу-бубайрин ивидикай пай агакьайбур, рушар ятIани, Эминан ирсиниз абур гьикьван вафалу, мукьва ятIа? Им, зи фикирдалди, кьетIен тереф, яргъалди ва мукьуфдивди ахтармишна, къенин ва къвезмай несилризни раижна кIанзавай тарихдин месэла я.

Чаз чи Кьулан вацI чIехиди яз чида. Амма ада кьил гьи муркIарилай, гьи чIурарилай, рагарилай, булахрилай къачузватIа? Адан гьайбат, къенивал, гурлувал, эбедивал гьикI арадал къвезватIа, гьихьтин къуватри ам хуьзватIа?.. ЧIехи шаирарни гьахьтин эбедивал ганвай вацIар хьиз я. Етим Эмин лагьай­тIа, а лезги “вацIарик” виридалайни гужлуди, истеклуди, муракабди, чи миллетдин тIвар эбеди ийизвайди хьунал гьикI дамахдач! Амма чидани чаз ам гьакьван хъсандиз?..

Кьисметдай хьиз, чи патав редакциядиз Белиж поселокдай и йикъара кьве кас атана: вахни стха Алейхалум ва Велихан  Велихановар. Абурув самбар шикиларни чIехи шаирдин ирссагьибрин “тарцин” хилер-путар къалурзавай, чпи туькIуьрнавай схемани (шикилда) гвай.

Чун гъавурда акьурвал, абур чIехи шаирдин руш Къизхалумалай гуьгъуьниз дуьньядал атанвай вад лагьай кIарцIин векилар-шаирдин штулар я. Абурун суьгьбетрини, гъанвай шикилрини, чпин къайгъударвилини, шак алачиз, чак и материалар гьазурдай ва  кIелзавайбурув агакьардай ашкъи-гьевес кутуна.

ИкI, чна мугьманриз яб гузва, гьар са тIвар ва делил Велихананни Алейхалуман мецелай кхьенва. Шикиларни гьабуру лагьай къайдада эцигнава.

Эмин хьтин улу-бубаяр хьайи рухваярни рушар бахтлубур я. Дамахдай кар ам я хьи, халкьди шаир рикIелай  алудзавач, адан ирсиниз мукьва жез алахъзава.

Гъилевай йис Сулейман-Стальский районда Эминанди яз малумарун еке инсанпересвилин ва ватанпересвилин дережаяр къалурзавай ярж хьиз кьабулиз жеда.

Эминан йис вири Дагъустанда къейд авуниз лайихлу месэла я. Юбилей, белки, гьакI къейдни ийин.

* * *

Велихан  Велиханов:

— Чаз, шаирдин руш Къизхалуман терефдай штулриз,  и шикилар фадлай раиж ийиз кIанзавай, а мумкинвал гила хьана. Схема куь вилик ква.

Етим Эминан биографиядин тIимил чизвай чинар ва мукьва-кьилийрин несилрин кьисметар гьикI хьанатIа чирунихъ къанихбур, чаз чиз, тIимил авач.

Эмин (Мегьамед-Эмин-Севзиханан хва), тарихда гьатнавайвал, кьеанви Хожа эфендидин руш Туькезбанал эвленмиш хьана. Абурухъ кьве руш авай: Къизхалумни Муслимат. Чи чIехи баде, шаирдин руш Къизхалум кьисметди Ахнигиз (Кьурагь район) акъудна. Гьезер лугьудай касдихъ галаз санал хизанда пуд велед хьана: Шагьламаз, Къизтамум, Селми.

Шагьламазаз чи хуьряй (Ахнигай), Мигьрялийрин тухумдикай тир Эрзи тухвана. Абурухъ кьве аял — хва  Эмин ва руш Балахалум хьана. Гьайиф хьи, аялар чIехи жедалди, дидени буба (Эрзини Шагьламаз) рагьметдиз фена. Етимар хуьн ва абур кIвачел акьалдарун Шагьламазан вах Къистамума (зи бадеди) вичин хивез къачуна.

Балахалум чIехи хьана, Самурдиз гъуьлуьз тухвана. Амма велед — аял жедалди ам арандин гьавадив вердиш хьанач. ЦIаяр атана, рекьизва. Адан стха Эмин, са яшдиз акъа­тайла, кьил хуьз, Бакудиз фена, анайни — армиядин жергейриз (1937-йис).

1939-йисан 1-мартдиз ада вичин эме Къизтамумаз шикил  рахкурнай (газетда ганва). “Эме, ин шикил ваз аманат хьуй.  Шагьламазов Эмин, 1-III-1939 — йис”  (Шикилдин далудихъ галай кхьинар). Мад адакай са ван-сесни хъхьаначир. Мумкин я, Финляндиядихъ галаз тухвай дяведа ам телеф хьана…

Селми эмедин (зи бадедин гъвечIи вах) кьисметдикай рахайтIа, ам кьепIирви Алимаз гъуьлуьз тухванай. Абуруз са гада (Магьамад) хьайиди тестикь я. Маса веледар хьанайни — хьаначирни чаз чидач, малум туш. Магьамадаз кIанзавай кьепIирви рушан  диде-бубайри разивал гузвач. Гьаниз килигна, ам Бакудиз физва ва гьана урус дишегьлидал эвленмиш хьана, яшамиш жез гьана амукьнай (шикилда). Мумкин я, а вахт алатай асирдин 40-йисарин сифте кьилер хьун. Вучиз ла­гьайтIа, 1943-йисан февралдиз КьепIир­дал, Алимрин хизандин тIварцIел, абурун га­да дяведа телеф хьана лагьана, извещение ­хтанай. Кьасухдай хьиз, Алимни Селми гьа юкъуз­ Ахнига авай чпин вахан итим Велихан (зи чIехи буба) кучукзавай чкада аваз хьана. КьепIирдал хтанвай извещенидикай ван хьайила, Селми фалужди яна, вичивай къекъвез тежез, ам алеррал алаз КьепIирдал хутахнай.

Са гъвечIи вахтни алатнач, гъуьлни паб кьведни рагьметдиз фена. ИкI, Селми эмединни Алиман къулан гум атIанай.

Амукьзавайди зи баде Къизтамуманни адан итим, зи чIехи буба Велиханан хел я. А хилен гелер вири Ахнигихъ галаз алакъалу я. ЧIехи буба Велихан Ватандин ЧIехи дя­ведин вахтунда (1943) колхоздин чубан тир лу­гьуда. Адал дяведикай катнавай хаинри ­Лу­кIарин патав йифиз гьужумна, чинеба яракьдай яна кьена. Къизтамум бадедал дерт ­эляна.

Адахъни зи чIехи бубадихъ (Велиханахъ) 4 велед авай:  Алейхалум, Нинехалум, Шагьпаз (зи буба), Шагьнесиб. И кьуд велед, итим галачиз, зи баде Къизтамума кIвачел акьалдарна. Амма, гьайиф хьи, бадедин кьиникьни­ рикIелай тефидайди хьана. Дяведилай гуьгъуьниз уьмуьрдин шартIар гуьнгуьна гьат хъийиз башламишнавай. А чIавуз бадедин къу­жахдиз зун, сад лагьай хтул атанвай. Зал ви­­чин кIани итимдин тIвар (Велихан) эхциг хъувунвай. Зи кьуд йис тир.  1958-йисан 19-сентябрдиз кIвале гъуьр куьтягь жез акур ба­де, кIула са тапрак къуьлни аваз, регъуьз фи­дайла (Ахнигрин регъв), агакьиз са виш метр амаз, Цилингрин харапIайрилай Кье­пIирдал къванер тухузвай машинди яна, кьена.

Цилингар 1955-йисуз Дербент райондин Агълабрин хуьруьз куьч хьанвай. Гадарнавай дараматрин къванер къунши хуьрерин жемятри хутахзавай. Бадедин хайи йис чир тахьуниз килигна, рекьидайла, яшар гьи­кьван тиртIа, чавай тестикьариз жедач. Мумкин я, 60 йисав агакь тавун.

Баде кьена 2-3 йис алатнавай. Чи дидеди (Теллихана) кIвалера асунар ийидайла, кьацIарал алай араб чIалал кхьенвай ктабар, чарар (гъили кхьенвай) са чкадилай масанал эцигуниз мажбур жезвай. Са юкъуз хуьруьз гьахьтин ктабар маса къачудай чеченвияр атана. Дахдини а ксариз бегенмиш хьайи  ктабар маса ганай…

Мадни чи авамвиликай ва дугъривиликай са  ихтилат. Вичин стхадин сусаз (Теллиханаз) пишкеш хьуй лагьана, чIехи эме Алейхалума чи дидедиз юкьва твадай гимишдин пулар алай камари къачунвайди тир.  Гьа четин вахтара Кубачидай атай даргийриз дахди ам 15 манатдихъ маса ганай. Алейхалум эмени, вичин 35-36 йис бегьем тахьанмаз, рекьизва. Адан сур (кьвед лагьай гъуьлуьз фенвай) Къуба шегьердин патав гвай Мирземеткент хуьре ава.

Садра мугьмандиз атай Нинехалум эмедиз камари ва ктабар маса ганвайдакай хабар хьайила, ам шехьиз башламишна. Шехьунин делил ам тир хьи, адаз камари гьайиф тушир, а ктабрикай кIвале амай паюник гъили кхьенвай, чпин рангни хъипи хьанвай чарарал Етим Эминан шиирар алаз хьана…

Мад са кар рикIел хквезва. Чи кIвале ­хуьре муаллимвал ийизвай кьепIирви Цмиев Мегьа­мед яшамиш жезвай. Са юкъуз ада лугьузва: “Я Шагьпаз стха, гьар юкъуз чун кIва­ле хуьрек нез суфрадихъ ацукьнавайла, атIа цлан дакIарда, чинай пек вегьена, хуьзвай Къуръанриз далу гун жезва. Ам гунагь авай кIва­лах я!” Дахди гьа дакIарда авай кьван ктабар ва чарар, са еке пекиник кутуна, багълама хьтинди авуна, хуьруьн къерехда авай Сурарин кIам лугьудай чкада са лакьанда эцигна…

Нинеханум эмеди мад суьгьбетдай: гьа рукописрал арабдал кхьенвай шиирар чи бадеди кIелдай. Амма са арадилай я шехьиз башламишдай, я вич-вичелай фидай. А чIа­лар Эминанбур тирни, туширни чаз чидач.

Эмин улу-бубадин чIалар чпин метлеб садрани квахь тийирбур я.

Эй, дили — дивана, межлисдиз тамаш:

Ких агъсакъал хьанва, керекул — юзбаш,

Лачин — туьлек, тарлан хьийила яваш,

ТипIрез агъавал кIан я дуьньяда…

Шиир кхьена саки 150 йис алатнаватIани,  куьне садра фикир це и гафарихъ къенин юкъузни гьикьван хцивал, къуват аватIа! Гуя абур алай аямдин  лутуйризни тарашчийриз талукьарна кхьейбур я…

Лезги халкьдин кьадар акьван екеди туштIани, чахъ тариф авуниз лайихлу шаирар, писателар, ашукьар, манидарар гзаф ава. Амма Етим Эминан яратмишунрин (адаз гьа рекьяй Аллагьди пай ганвай), устадвилин дережадив, яни Эминан Джомолунгмадив (дуьньядал виридалайни кьакьан кукIуш) са касни агакьнавач.  ЯтIани чи чил ва накьвар, заз чиз, акьван яван хьанвач. Чахъ геле­жегда гьа кьакьан дережайрив агакьдай шаирар ва писателар мадни жедайдахъ зун инанмиш я.

* * *

Са алава

Велиханов Велихан — Шагьпазан хва, Етим Эминанни Туькезбанан штул, 1954-йисуз Ахнига дидедиз (Теллиханаз) хьана. Ам и хизанда чIехи велед я. Адалай гуьгъуьниз Шагьпазахъни Теллиханахъ мад 6 аял хьана: Алейхалум, Абдулафиз, Агьмедхан, Эмин, Эмир, Къизтамум. Диде Теллихан, исятдани сагъ яз, гъвечIи хва Эмирахъ галаз Белижда яшамиш жезва.

Алейхалумни Къизтамум — Махачкъалада, Эмин — Ноябрьск шегьерда (ЯНАО), амайбур ви­ри Белижда бинелу я. Гьар садахъ вичин кIвал-югъ, хизанар ава.

Гьа саягъда Велиханан эмейрин — Алейхалуман, Нинехалуман, Шагьнесибан хилерин векилрини (абурукай и макъалада раханвач) чIехи ва улу-бубайрин ирс давамарзава.

И жергейра Эминан тIвар кьве сеферда тикрар хьанва. Амма чаз, Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша лагьайвал, Эминар гьар са лезги хизанда хьана кIанзава. Неинки шаирар яз, гьакI намуслу, гъейратлу, гьахълувилин сагъибар, халис ватандашар яз, “Лезги” лагьай тIвар хкажзавайбур яз. И материалар чав агакьарай Велиханазни Алейхалумаз чна сагърай лугьузва.

Редакциядин  патай.

Газетдин и нумрада чIехи классик Етим Эминакай чапнавай ма­териалрай аквазвайвал, шаирдин штул Велихан Шагьпазович Велиханова вичин улу-бубадин ирссагьибрин хилерикай анжах са рушан — Къизхалуман гелериз­ талукь делилрикай суьгьбетнава, чпин гъилера амай шикилрикайни чи ихтиярда тунва.

Абур (сихилдин “тарцин” схема ва шикилар) гуналди чаз, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, Етим Эминан ирссагьибрин амай хилерикайни (месе­ла, руш Муслиматан, Эминан стхайрин ва икI мадни) малуматар, схемаяр, шикилар, маса документар, Эминан ва адан ирссагьибрин икьван чIавалди чапдиз акъат­ тавур эсерар аватIа, гьабурни чав агакьар­найтIа кIанзавай. ЧIехи шаирдин юбилейдиз ихьтин шейэр раиж авун, чи  фикирдалди, лап хъсан кар жедай.

Чаз Эмин багьа я. Чаз адан ирс къимет эцигиз тежедай девлет, хазина тирди аннамишна кIанзава. Эминаз та­лукь яз авунвай кьван илимдин ахтармишунар, адакай кхьенвай кьван ма­къалаярни художественный эсерар, туькIуьрнавай кьван манийрин нотаяр, чIугунвай кьван шикилар санал кIватIна, жил­­дера туна, несилрив ахгакьариз хьайитIа, им генани шаирдин эбедивал тестикьарзавай кар жедай.

Чаз Етим Эминан тIварунихъ Эминхуьре ачухнавай музей адан тIвар­цIин чIехивилихъ галаз кьан тийизвай шартIара авайдакай кхьенвай хейлин чарар атанва. И кар фикирда кьуна, винидихъ лагьанвай хьтин ва маса крар кьилиз акъудуни а музейни девлетлу, метлеблу ийидай.

Гьелбетда, ибур сад-кьве йисуз, я сад-кьве касдивай кьилиз акъудиз жедай регьят крар туш. Вири харжийрихъ галазни алакъалу я.

Майдандиз Эминан фондунин сагьибар, районрин (сифте нубатда, Кьурагь ва Сулейман-Стальский) руководителар, культурадинни  эдебиятдин, илимдин хилерин къуллугъчияр, халисан меценатар ва ирсинал рикI алайбур экъечI­на кIанзава.

Шак алачиз, юбилейдин мяре­кат­ри и ва маса месэлайрал парабурун фикир желбда.

Шиир фу туш, партал туш лу-гьу­дайбурни гьалтун мумкин я. Ахьтинбуруз Эмина вичи жаваб ганва:

И дуьнья са фана багъ я,

Куьне квез гьуьрмет ая тIун.

Гваз фидайди вад юкI агъ я,

ШейтIандиз лянет ая тIун.

 

Гьарам немир куьне квез чиз —

Халкь авунва вири рекьиз.

Чун халкь авур чи Халикьдиз

Шукур гъиз, минет ая тIун…

 

И Эмина лагьай гафар —

Дуьнья акваз, рикI хьана дар.

Я Сад Аллагь, я Пайгъамбар,

И дуьнья женнет ая тIун!

Гьар са тухдалайни партал къалиндалай несилриз ихьтин веси-эвер гун таз алакьдач, — руьгьдин девлет къалинда  икI лугьуда…

Эминан ирс — несилрин эбеди девлет!!!

Мердали Жалилов