Вичин вири уьмуьр медицинадиз бахшнавай, инсандин къенепатан азаррай кьил акъудуник, сагъаруник, гьа гьисабдай яз республикада гастроэнтерологиядин хел вилик тухуник еке пай кутур, и рекьяй 330-далай виниз кIвалахрин автор, вичин регьбервилик кваз са шумуд касди илимдин диссертацияр хвейи, гъиле кьур гьар са кар эхирдалди кьилиз акъудиз алахъдай, гьа са вахтунда вилик эцигнавай макьсаддив агакьарунин рекье дурумлудаказ зегьмет чIугвадай, къастунал кIеви, виниз тир жавабдарвал гьиссдай кас, насигьатчи, муаллим, медицинадин илимрин доктор, профессор Эсед МутIагьирович Эседова и мукьвара вичин 90 йисан баркаллу юбилей къейдда.

Чи ватанэгьли кIвалахдивай къенин юкъузни акъвазнавач, ада къенепатан азаррай кьил акъуддай клиникада ва ДГМУ-дин госпитальный терапиядин кафед­рада зегьмет чIугун давамарзава — яргъал йисарин илимдин, тешкилатчивилин, сагъарунин рекьяй вичин тежриба ва дерин чирвилер акьалтзавай несилдив — санал кIвалахзавай жегьил пешекаррив ва студентрив — агакьарзава. Ам ДГМУ-дин докторвилин ва кандидатвилин диссертацияр хуьдай советдик ква. Ам Россиядин терапевтрин медицинадин илимдин обществодин, «Вестник ДГМА» журналдин редколлегиядин член я.

Эсед Эседов 1935-йисан 2-декабрдиз Докъузпара райондин Хважахуьре дидедиз хьана. Хайи хуьре сифтегьан классар, къунши Кьурагь райондин КьепIирдал юкьван школа акьалтIарна, Дагъустандин  мединститутдиз гьахьна. Вузда вири йисара ада анжах «вадралди» кIелна, я тарсарай, я имтигьанрай ада маса къимет къачунач.

Медицинадин хиле зегьметдин рехъ ада 1959-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин больницада кьилин духтурдин заместителвиле кIвалахунилай башламишна.

РикIелай тефидай йисар…

Чпин аялвал залум дяведин девирдал ацалтайбурун­ рикIелай а йисар фидач. Уьлкведин, гьа гьисабдай яз Да­гъустандинни вири халкьар патал лап четинбур, гзаф азият­­ринбур, дарвилеринбур хьайи а вахтар Эсед духтурди­ икI рикIел хкизва:

— Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, зи 6 йис тир. Буба дяведа телеф хьана. Чун, хизанда авай 3 аял — кьве хвани са руш — диде Абидата чIехи авуна. Кьилел буба аламачиз, дидедал гзаф зегьмет акьалтна, ада кIвалин, аялрин къайгъуни чIугуна, колхоздани кIвалахна. Гзаф зегьметкеш ва камаллу дишегьли тир. Аллагьди вичиз рагьметар гурай! Залум дяведин йисара азиятар, каш-мекь гьа вахтунин саки вири аялриз акуна. Недай гьар са затIуникай дарвал авай. Бедендал пек-партал алачир. Гишила кьейибур гьикьван хьана! Яхунвили — дистрофияди — чазни азаб гузвай. Идалайни гъейри, зак «куриная слепота» азар акатна. Ам «А» витаминдин кьитвилихъ галаз алакъалу яз арадал къвезва. Четин вири шартIаризни килиг тавуна, дидеди чаз образование къачудай мумкинвал гана. Чнани усалвалнач. За, саки 6 километрдиз КьепIирдал физ-хквез, юкьван школа акьалтIарна. Гьафтеда са гьяд югъ квачиз, метIяй ядай жив авай хъуьтIуьн вахтарани мектебдикай хкечIнач, кIвачел шаламар алаз, руфуна тухдалди фу авачиртIани, пичинин бипIинрикай чернилар гьазуриз, кхьиз, чирвилер къачуна.

Чими келимайралди Эсед духтурди вичин баде Фатимани рикIел хкизва. Дидеди колхоздин фермада доярка яз кIвалахзавай. Сентябрдилай гуьгъуьнин йисан майдалди мал-къаради Мегьарамдхуьруьн районда къишлахра кьуьд акъудзавай. И хиле зегьмет чIугвазвай ксарни аниз куьч хьуниз мажбур тир. Аялар пудни бадедин къайгъударвилик кумукьзавай.

Экуь гележег — дерин чирвилера 

КьепIирдал школада тарсар гузвай муаллимрин чIехи пай урус миллетдин векилар, саки вири жегьилар тир. Медицинадин рекьяй кIелунин мурад-къаст Э. Эседован рикIе садлагьана гьатна. Ада рикIел хкизвайвал, гьеле 7-классда кIелзавайла, зоологиядин тарсар гузвай муаллимди, аяндарди хьиз, ихьтин келимаяр лагьана: «Эсед Эседовакай, школа акьалтIарайла, духтур жеда, ада Махачкъалада кIвалахда, а чIавуз зун яшлу жеда».

ГьакI хьунни авуна. Мегьарамдхуьруьн районда духтур­ди анжах са йисуз кIвалахна. Дагъустандин терапиядин илимдин школадин бине эцигай профессор Хайрутдин Эфен­диевич Гьажиева жегьил пешекардихъ кIвалахдин ре­кьяй авай бажарагълувал, вилик эцигнавай месэла кьилиз акъудунал гьалтайла, адан жавабдарвал, илимдихъ авай итиж гьасятда кьатIана. Ада Э. Эседоваз терапиядай­ клини­кадин ординатурадиз теклифна. Им 1960-йис тир. Ина кIел­завай йисара чи ватанэгьлиди гематологиядай диссертациядин материал кIватIна. Кьве йисалай ордина­тура акьалтIарайла, Эсед МутIагьирович ассистентвиле­ кьабулна. Гьа икI, дерин чирвилерихъ галаз тежрибани артух хьуникди ада инанмишвилелди виликди еримишна.­ 1973-йисалай ам госпитальный терапиядин кафедрадин доцентвиле кьабулна. 1991-2023-йисара ДГМУ-дин госпитальный терапиядай 2-нумрадин кафедрадин заведующийвилин везифаяр тамамарна. Винидихъни къейднавайвал, къенин юкъуз­ ам госпитальный терапиядин кафедрадин профессор я.

1967-йисуз Эсед Эседова кандидатвилин диссертация («К цитохимии аскорбиновой кислоты, гликогена и нуклеиновых кислот при заболеваниях крови») темадай агалкьунралди хвена. Микроскопдин куьмекдалди вири ахтармишунар вичи кьиле тухвана. Ада, сифте яз, анемия ва лейкоз азарар авайла, ивидин ва кIарабрин мефтIедин клеткайра аскорбиновый кислота тайинардайвал, цитохимиядин къайда арадал гъана, гьикI хьи, гистологиядин къайда менфятсузди тир. И къайдадикай илимдин кIвалахар кьилиз акъудзавайбуру менфят къачузва.

1989-йисуз Э. Эседова Томскда докторвилин диссертация (тема: «Хронический неязвенный колит (аспекты патоге­неза, диагностики, лечения и отдалённого прогноза») агалкьунралди хвена. Къейд авун лазим я хьи, илимдин кIвалахда чи ватанэгьлиди яргъалди сагъариз тежезвай неязвенный колитдиз талукь яз теклифнавай цIийи къайда (методика количественного определения активности хронического неязвенного колита) РСФСР-дин здравоохраненидин министерстводи менфят къачун патал меслят къалурнай. 1990-йисуз Эсед Эседов профессорвилин тIварцIиз лайихлу хьана.

Алатнавай йисара Эсед МутIагьировича — къенепатан азарар чирунин рекьяй республикада тIвар-ван авай зурба алимди — гастроэнтерологиядин (гастрит, язва, колит), гепатологиядин (хронические гепатиты), гематологиядин (лейкоз, анемия), пульмонологиядин (идиопатический легочный фиброз, бронхиальная астма) месэлайриз талукь яз илимдинни тежрибадин чIехи кIвалахар кьилиз акъудна. Кьилди къачуртIа, къенепатан азаррин диагностика кьиле тухуналди ва гьар са дуьшуьшда азарлуди сагъарун патал кьилдин кас паталди тир къайда (персональный, индивидуальный подход) жагъуруналди, виниз тир нетижаяр къазанмишиз алакьна. Гьа са вахтунда, вич клиникадин педагог язни, студентар гьам теориядин ва гьамни тежрибадин чирвилерал кIевелай желбна.

Адан регьбервилик кваз илимдин 8 кандидат ва са доктор гьазурнава. Ада тарс гайи студентри, санлай къачурла (абурун арада къецепатан уьлквейрай тирбурун кьадарни тIимил туш), къенин юкъуз неинки республикада, гьакI адалай къецени пешекарвилин виниз тир ерияр къалуруналди кIвалахзава.

КьетIендаказ мадни а кар къейд ийиз кIанзава хьи, Эсед Эседова кьиле тухвай чIехи пай ахтармишунрин бинедаллаз республикада сифте яз больницайра, яни клиникадин шартIара, хуквада ва яцIу ратуна (двенадцатиперстная кишка) хеликобактердин садакай масадак акатдай азар аватIа тайинарунив, хуквадин мижеда (желудочный сок), азотдин оксиддин ва цитокинрин кьадардилай аслу яз, диагностикадин цIийи къайдадикай менфят къачунив, гьакIни ивидик мелатониндин кьадар фикирда кьуналди, сезондин вахтунда язвадин азар къати хьун (сезонное обострение) чирунив эгечIна. Адан регьбервилик кваз уьмуьрдиз кечирмишнавай илимдин ахтармишунрин къайдайрай цIийивилер (изобретенияр) патал патентар ава.

Э. Эседован гъиликай хкатнавай илимдин са кьадар кIва­лахар, кьилдин монографияр, публикацияр ва докладар яз, жуьреба-жуьре, гьа гьисабдай къецепатан журналрани чапнава. ИкI, ам яргъал йисарин илимдинни ахтармишунрин, педагогвилин ва сагъарунинни профилактикадин рекье чIугур зегьметдиз талукь 350-далай виниз илимдин ва кIелунинни методикадин кIвалахрин автор я. Маса авторрихъ галаз санал ада 4 монография ва терапиядин разделрай кIелунин пособияр чапнава.

КIевивалдайди, амма гьахълуди

Макъала кхьидайла, гьам студентри, гьамни азарлуй­ри чухсагъулдинни разивилин келимаяр кхьенвай, за гъи­лелай-тупIалай авур са кьадар чараринни цIарарин арада агъадихъ галайда зи фикир иллаки желбна. «Медицинадин академия» газетда къецепатан уьлквейрин студентрин дес­тедин тIварунихъай ам кхьенвайди ДГМА-дин къецепатан студентрин векилдин заместитель, лечфакдин 6-курсунин студент Джайсвал Винод тир. «Госпитальный терапиядин кафедрада профессор Э.М. Эседован регьбервилик кваз чун, 6-курсунин 34, 36, 38, 42 ва 44-группайрин студентар, патал терапиядин тарсар (цикл) кьиле фена. Гьеле алатай йисуз чаз чIехи курсарин студентри «госпитальный терапия виридалайни четинди, кафедрадиз регьбервал гузвайди пара кIевивалдай (строгий) ва гзаф истемишдай профессор я» лугьуз  кичIерар гузвай. Хиве кьан, дугъриданни, истемишун ва кIевивал кафедрадин дережадиз ва еридиз характеристика гузвай, лугьудайвал, кафедрадин визитдин карточка тир. Амма гьа са вахтунда чун патал гуьзет тавунвай кар авай: кIевивал гьахълуди тир, истемишунар виридавай сад хьиз ийизвай, профессорринни преподавателрин составдилай эгечIна. Кафедрада вири са закондиз муьтIуьгъ жезвай — кIелунин процесс ерилудаказ кьиле тухуниз. Тариф авун туш, кIелзавай вири йисара азарлуйрин виридалайни гзаф «разбор», яни азаррай кьил акъудуниз талукь кIвалах, тарсар чахъ галаз и кафедрада кьиле тухвана. Эсед МутIагьировичан клиникадиз талукь лекцияр (абур гьакъикъи дуьшуьшриз талукьбур тир, абура, лишанрилай эгечIна, азар тамамдаказ вири патарихъай «разборзавай», азарлудан гьалдай кьил акъудзавай, ам сагъардай къайда арадал гъизвай), къимет авачир тежриба къачудай гзаф итижлу тарсар тир…», — кхьенва ана. Эхирдай студент­рин тIварунихъай профессордиз ва кафедрадин амай вири преподавателризни сагърай лагьанвай.

 Гьакъисагъ зегьметдиз — лайихлу къимет

1959-йисалай инихъ, тамам 66 йисуз, Эсед духтурди га­латун тийижиз чIугунвай гьакъисагъ зегьметдиз лайихлу къиметни ганва. Ам РД-дин ва РФ-дин лайихлу духтурвилин, Дагъустандин халкьдин духтурвилин, РД-дин илимрин лайих­лу деятелвилин тIварарин, хурудал алкIурдай «Здравоохраненидин отличник» лишандин, «Зегьметдин баркаллувиляй», «Зегьметдин ветеран», «Дагъустандин госмедакадемиядин вилик лайихлувилерай» ва маса медалрин, Дагъустандин Кьилин ва Гьукуматдин гьуьрметдин грамотайрин сагьиб я.

Дувулри тар гужлу ийида

Эсед Эседов, бажарагълу алим, духтур, муаллим, насигьатчи, уьлкведин ва республикадин медицинадин илимда еке гел тунвай халкьдин баркаллу векил хьиз, къайгъу­дар буба, чIехи буба, уьмуьрдин юлдашни я. ДГМУ-дин акушерстводин ва гинекологиядин кафедрадин заведующий, медицинадин илимрин доктор, профессор, кьилин категориядин духтур, РД-дин лайихлу духтур Асият Эседовнади бубадин рехъ лайихлудаказ давамарзава. Инсанар сагъа­рун патал хъсан духтур хьиз, ам къени рикI авай, чарадан тIалдинни дердинин гъавурда акьадай инсан тирвиля­й адаз Аллагьди пай ганвай духтур лугьузва. Асият Эседов­надин руш Теллиди, ДГМА акьалтIарна, Махачкъалада­ «Целитель» поликлиникада кIвалахзава. Эсед духтурди­ чаз муштулух гайивал, Теллиди илимрин кандидатвилин диссертациядал кIвалах саки акьалтIарнава. Асият вахан­ хва Ферзиди алай вахтунда Москвада «Е.И. Чазован тIварунихъ галай НМИЦК» ФГУ-да ординатурада кIелзава. Эсед духтурдин хва Му­­тIагьирахъни кьве велед ава. Руш Зейнаба­ МГУ-да экономикадин факультетда лап хъсан къимет­рал­ди кIелзава. Жабраилани медицинадин хиле зегьмет чIугвазва.

Гатуз, вири хизан санал кватI хьана, хайи хуьре акъуд­завай вахтар Эсед духтурдиз иллаки гзаф багьа я. Баркаллу юбилей чна Эсед МутIагьировичаз рикIин сидкьидай теб­рикзава, адахъ 100 йисан юбилейни къейддай сагъвал, кIубанвал, хизанда мадни хушбахтлувал хьун алхишзава.

Рагнеда  Рамалданова