(Романдай чIукар)

Алай девирдин чеченрин писатель ва жемиятдин деятель Канта Ибрагьимов 1960-йисуз Грозный шегьерда дидедиз хьана. Ада илимдин рекьени кIвалахна, ам карчивилелни машгъул хьана, 38 йисан яшда авайла, литературадиз атана. Ихьтин фикирдиз къуват гайидини, гъавурда акьазвайвал, 90-йисара чеченрин халкь гьатай дяве хьана. Вичи хиве кьазва: «За ачухдиз аннамишна: вири крарикай гьа авайвал кхьена кIанда. И акьунри адетдин инсанриз гъайи мусибатдин нетижаяр къалурна кIанда. ГьакI кхьиз жедайди аннамишайла, за амай вири гадарна — илимни, бизнесни. Анжах кхьинар амукьна…»

Гьа икI, Канта Ибрагьимов, профессор, экономикадин илимрин доктор, илимдин 20-далай виниз кIвалахрин, гьабурукай яз, пуд монографиядин автор. Адан эвелимжи художественный ктабдиз, «Алатай дявеяр» романдиз, 1999-йисуз дуьнья акуна. Гуьгъуьнлай мад са жерге романар акъатна: «Рехи Кавказ», «Тарихдин муаллим», «Шаркь патан мах», «Месэлайрин кIвал», «Аврора» ва масабур. Чечен Республикадин халкьдин писатель, Россиядин Госпремиядин лауреат, республикадин писателрин союздин председатель. Агъадихъ чна писателдин «Алатай дявеяр» романдай чIукар гузва.

«ЛГ»

____________________________________

 

Автор: Канта  Ибрагьимов

Март, 1995-йис. Чечня. Кьакьан дагълара авай гъвечIи хуьр Дуц-Хоте. Яргъи савух йиф алатзава. Вири цифеда, беневш мичIера гьатнава. Къадим хуьр элкъуьрна шаклу ийизвай секинвили кьунва. Хуьруьк вичик лагьайтIа, юзун ква: гьаятра — инсанрин ката-калтугун. Дишегьлиярни аялар шехьзава. Итимри, сабур хуьз алахъиз, ифей ванералди гьарайзава, тади ийизва. Эвел ахшамдин мичIера инсанрин вилера гъамни кичI куькIвенва… Дяве… Дуц-Хотедин агьалийрик, геж тавуна, чпин кIвалерай катиз тади ква. И зегьле тухвай йифелди абуру вири тергзавай къиямат чпин дагълух хуьруьхъ агакьдач лагьана умуд кутунвай.

Умудар кьилиз акъатнач, Дуц-Хотедин нубатни алукьна. Алатай йикъан нянихъ кьуд бомбардировщикди хуьруьвай къерехда хьиз кьве бомба вегьена. Абурукай сад инсандин рикI аватдай хьтин къуватдинди тир: ам хъиткьинайла, зегьерлу ярари вири Вашандори дере экуь авуна, цавар рахай хьтин ванцив ацIурна, гьайбатлу дагълар юзурна… Бомбаяр хъиткьинунин ван гьеле акъатнавачир, хуьр гужлу, залан тупарай ягъиз эгечIна. Яргъай, чеченрин дуьзенлухда кьунвай сенгеррилай язавай. Тупарин ажал гвай гуьллеяр дагъларин са шумуд гирведилай къвезвай.

Гьисабар кьуна, лишандик кутуна язавай. Сифтегьан гуьллейри Дуц-Хоцеда виридалайни чIехи пуд кIвал уьцIуьрна. Хуьруьн къерехрани са шумуд кIвализ зарар гана. Ахпа тупарин гуьллеяр саларални куьчейрал аватиз эгечIна. Агьалияр вири подвалрани погребра чуьнуьх хьана. Ажалдин къурху акатнавай абуруз вучдатIа, гьикI­да­тIа чизмачир. Кьуланфериз гуьлле гун акъвазарна, йифен сятдин кьведаз мад эгечI хъувуна. Анжах йифен сятдин пудаз вичихъ гьарарат хьанвай залан секинвал алукьна. Дуц-Хотедин агьалияр гъавурда акьуна: абур, амай чпин ватанэгьлияр хьиз, хайи кIвалерин къулар туна, катун герек я, кьуьзуьбур, аялар, дишегьлияр къутармишна кIанда…

Гьеле михьиз экв ачух жедалди хуьряй са къайдадик квачиз пар чIугвадай машинрин, прицепар галай тракторрин, фургъунрин цIиргъер экъечIзавай. Абура кIвалин усал, кесиб шейэрин ва гьайванрин пар авай, кьилер куьрсарна, киснавай инсанар­ ацукьнавай. И гъамлу цIиргъинин гуьгъуьна гьатна, къуьнерихъ багъламаяр, кьулухъ гарданда еб тунвай кал галаз, яхди инсанар физвай. Абур мурк янавай, легъв-къумбак хьанвай тамун рекьяй тIуз дагълариз, ислягь Дагъустан галай патахъ катзавай. Хайи кIвалерай, эхиримжибур яз, виридалайни кесибар ва аялар гзаф авайбур экъечIна. Агьваллубуру, Россиядин кьушунри Чечнядин меркез Грозный кьурла, хуьряй кьил баштаннай. Виридалайни девлетлубур, са пуд-кьуд хизан, гьеле дяве башламиш жедалди, хайи чил туна, са гьиниз ятIани квахьнай.

Дяве къарагъдайдакай фадамаз, лап телевизордайни кваз хабарар ганай. ЯтIани кесибри, ихьтин инсафсузвилихъ эхирдал кьван агъан тийиз, нубатдин сеферда гуж авайбурун регьимдик умуд кутунвай. Такьатарни авачир эхир абурухъ, чара чкадиз фена, ана яшайиш гуьнгуьна хутадай…

 

Экуьн кьиляй гъвечIи хуьр баябан хьана. Вири Дуц-Хотеда кьве кас амукьна: кьудкъанни цIуд йиса авай кьуьзек Арачаев Цанкани жегьил яшарай акъатнавай Гойсум Дациев. И кьвед лагьайди депортациядин вахтунда Къазахстандин къумлухра дидедиз хьайиди тир. Етим аял яз, залан азарди патахъарна, эйбежер авур ам, чIехи хьайилани, гьахьтинди яз амукьна. Вирида ам абдалдай кьазвай, адалди женжел аялризни кичIерар гудай. ЯтIани хуьруьнвийри Гойсумаз гьар жуьре куьмекарни ийидай, са жуьреда адан къайгъу чIугвадай. Акваз-такваз, ам атана агакьна. ЧIехи акьул авачиртIани, гагь-гагь адан мецелай ахьтин гафар алатдай хьи, хъуьруьн акатай инсанар адан кьатIунри мягьтелардай. Яшариз акъатуникди мадни патахъ хьайи Гойсум михьиз кубутдиз элкъвена. Амма кьисметди ам вири патарихъай канач, адахъ инсандихъ гьар кткана тежер хьтин къуват авай. Ам мукьва-кьилийрилай гьалтай, са пай уьцIенвай къазмада яшамиш жезвай. Недайди хьиз, алукIдайдини адаз хуьруьнвийри гузвай. Ам гьамиша гуя ахвара аваз, чIарчIи кьуна, кьацIана къекъведай. Фад аял чIавалай эгечIна, адан чандиз чидайди кьве гьава тир: я ам, бейниди кIвалах тийиз, хъуьредай — руфун тух хьайила, и гьалдизни ам кьериз-цIаруз акъатдай, я ам, са квелай ятIани нарази яз,  кикIиз кIвачин жедай. Наразивилин гьавадизни ам фад-фад акъатдай: Гойсуман иштагь гьамиша чIехиди, ам рази авун четин месэлайрикай тир. Недайлани, кIутIиди хьиз, ам вири санал туькьуьниз алахъдай, жакьун тавунвай кIусар гужуналди кIалхандай агъуз вичин гьамиша гишин руфуниз ракъурдай. Етимдиз кичIедай ида-ада ганвай кIусар вичивай къакъуд хъийиз. Анжах гьикьван туькьуьл кьисметдин иеси тиртIани, адазни уьмуьр кIандай, лап багьа тир адаз уьмуьр, вири къуватдалди ам галкIанвай вичел гьалтайла гьахъсуз, тахай дидедиз ухшар уьмуьрдихъ. Низ чир хьурай, белки, адазни вичин кьисметда са гьихьтин ятIани гуьзелвал аквазвай, рикIин къене са квек ятIани адани умуд кутазвай, гьар са инсандиз гузвай бахтуникай, гьатта муьгьуьббатдикай фикирзавай…

 

Гила амай жемятдикай хкатна амукьай­ и кьве кас баябан хьайи, гъамуни кьур хуьре текдиз акъвазнавай. Гадарнавай­ кIва­лерихъай чIулав ва дертлу гьава язавай. Са нин ятIани тевледа хипери гьарайзавай. Са вуч ятIани чIур хьайиди кьатIузвай кицIер, зегьле тухуз, элуькьзавай. Са нин ятIани варарикай, кисна, расу шенпIи хкечIна, аламат яз, кьуд патаз килигна, вуч хабар ятIа гъавурда акьун тавур ам, къугъваз кIанз, зверна, инсанрин патав атана, мурмур ацалтна, ада вич кьуьзуьдан кьацIай чекме­дивай гуьцIна. Лувари луф-луфна, гурлу ванцелди кIекре эверна, адаз са шумуда жаваб гана…

— Яб це, Гойсум, — рикI акъудзавай секинвал чIурна Арачева, — са чун я хуьре амукьайди. Гила вири къайгъуяр чи хиве­ гьатнава. Ша кван, вири гьаятриз килигин, иллаки кукIварнавайбуруз, белки, харапIайрик инсанар куматIа. КутIуннавай малар, кицIер, кацер аматIа кIвалера. Куьрелди, чан алай вуч аватIа, вири ахъайин, варар ачухин, мал-къара яд хъваз физ-хкведайвал. Верчерин демекар ачухизни рикIелай алудмир. Инсанри, кичIевилин велвела акатна, чпин чанар къутармишна, мал-къара абурун рикIелай алатун мумкин я… Вун вини кьилевай кIвалериз алад, зун агъадай фида. Килиг гьа, виринра вил экъуьра.

Мад гаф хълагь тавуна, абур чара хьана… Фад гатфар Кеферпатан Кавказдин­ дагълара, адет яз, гьаваяр фад-фад гьалчI­дайди, чилин циф авайди, кьацIайди жеда. Дагъдин пехъи ва куьруь, тIишел кIвенкI алай кьуьд гьеле михьиз кефердин дуьзенрихъди хъфенвачир, ада эхиримжи къуват­ралди куьруь жезвай йиферин далдадик чилиз ва юзун квачир цин лекъвериз кьелечI мурк хъиязавай.

Эвелдай тIакьанвай накьвадилай физ кьуьзуьдаз регьят тир, ахпа муркIадин къат цIрана, кIвачер чIулав палчухда акIиз эгечIна. «Я аяз авай кьуьд, я цуьк акъуднавай гад хъсан я», — фикирна Арачева ва гуьгъуьналлаз адан кьилиз гьасятда маса фикирни атана: «Аквар гьаларай, и палчухни ламувал галачиз са гьалдай маса гьалдиз акъатун мумкин туш. Якъин, тIебиатдани гьакI я, инсанрин крарани. АкI хьайила, и арадай, эхна, гуж эцигна, акъатна кIанда. Гьа чIавуз чан аламукьайдаз, дурумлудаказ вири и четинвилерикай хкатайдаз азадвилин, бахтунин, хъсан дуланажагъдин дадни аквада». Энгел тахьана, кьилиз маса шадвал квачир фикирни атана: «Зун жуваз ганвай уьмуьрда яшамиш хьана, жегьилар чалай хъсандиз яшамиш хьанайтIа, кьилинди, азаддиз. ХьанайтIа…»

Вичин яшаризни килиг тавуна, Арачев кIубандиз къекъведай, аса адан гъиле лазим тирвиляй ваъ, кьуьзуьдаз кутугнавай затI яз акуна жедай. Бирдан адаз Гойсуман ван атана.

— Цанка, Цанка, вун гьинава? — туьтер ифейда хьиз гьарайзавай Дациева.

И арада кьуьзуьда чарадан цура иесийри тунвай кал ахъайзавай.

— Вуч хьана? — къалабулух акатна, къецел тади авуна ада.

Адан вилик нефес кьазвай, эйбежер чиниз цлан ранг янавай Гойсум акъатна.

— Цанка, — фад-фад рахана ам, — атIана, кIвалин харапIайра, кьенвай Дакожа ава.

— Дакожа? — бамиш ванцелди жузуна Цанкади. — Сугаилан хендеда?

Са шумуд декьикьадилай абур Сугаилан кIвалин харапIайрив агакьна. Аквар гьаларай, дишегьлидиз кIваляй экъечIиз кIан­­завай, амма ракIарин гуьрцелдал адав ажал агакьна. Мейитдив гъил хкIуриз тежезвай Гойсума, кичI кваз, чин са патахъ элкъуьрзавай.

— А уюнар тур, — къургъ гана адаз кьуьзуьда. — Ам, и къунши кIвализ тухвана, чуьхвена кIанда. Ничхирди хкIан тийирвал.

— Ам ни чуьхуьда? — мягьтел хьана Гойсум.

— Зани вуна, — атIай жаваб гана Цанкади, ахпа хълагьна: — Дяведа кьейибур чуьхуьдайди туштIани, абурун кьиникь гьакIни пакди я, чна ам са жедай къайдадиз гъана кIанда.

Вичиз кьил къакъуддай себеб амукь тийидайди акур Гойсума такIанвиляй вилер мичIна, кьуьзуь дишегьлидин кьурай мейит, къур хьиз кьезилдиз хкажна, тади кваз къунши кIвализ тухвана. Кьулухъай  агакьарзавай Цанка адаз куьмек гуз алахъзавай…

 

— Гила, Гойсум, — буйругъар гун давамар­завай Арачаева, — вун булахдал алад, са вед­ре яд гъваш. За кIваляй жунани хун гваз хкведа. Жув патал хуьзвайди тир, ингье пайна кIан жеда.

Са къад декьикьадилай Арачаев, ме­тIе­рал акъвазна, вичин чIехи, куьгьне кIарас­дин сандухдин деринра къекъвезвайла, кIва­­лиз звериз-звериз, Гойсум атана. Адан кьилел аламачир, раб ягъай далудин дуьг­меяр михьиз ачух тир. ЧIар фенвай кичегьдизни эйбежер патахъ чиниз къалин гьекь акъатнавай, кичIевиляй вилер гьяркьуьз ахъа хьанвай.

— Цанка, Цанка! — гьарайна ада. — Мусибат я! Накьан къияматдин бомба дуьз чи булахдин чешмедиз аватна. Анал зурба фур хьанва. Вири кукIварнава, яд амач, на лугьуди, садрани хьайиди туш. Лап рикIе акьунва. Лишандик кутуна, вегьена вагьшийри.

— На вуч барбияр язава? — адахъ кьил элкъуьрна хъел атай кьуьзуьда. — Вун квекай рахазва? Мегер чи булах кьурадани? Киса кван! — гьарайна ада туьнт шуькIуь ванцелди. — На табзавайди я!

— За дуьз лугьузва, дуьз лугьузва, Цанка! Ша фена килигин… Зун дили, я буьркьуь хьанвани? — жаваб яз гьарайзавай Гойсумани.

— Дили вун фадлай хьанвайди я, кIамаш, ви зарафатарни кIамашдинбур я, — ажугъдивди гьарайна кьуьзуьдани. Эхиримжи гаф гуя кIалханда акIай ада, хъуткьуниз-хъуткьуниз, угьуь яна, вилик акъвазнавай Дациева эцяна, вич ракIарихъди гадарна.

Абур кьведни булахдихъди катна. Са шумуд камунилай Гойсума кьуьзуьдалай алудна. Цанкади эвелдай чукурзавай, ахпа ада, нефес кьаз, камар явашарна. Эхирни ам акъвазна, ада, вилерилай алудна, яцIу гуьзгуьяр авай айнаяр михьна. Яргъалди винидихъ килигай ам къвердавай, юкь гана, алгъизвай. Вичин кIаникай низ чида шумуд асирда, ван алаз, булдиз тIямлу, сагъар­дай къуватни квай яд хкатиз хьайи биши хвах амачир. Адан чкадал кайи чIухвади чIу­ла­варнавай зурба фур хьанвай.

Цанка, заландиз нефес къачуз, булахдив агакьна, цIалцIам жигъирдай, яд амачиз, кьуранвай кьерез эвичIна, метIерал аватай ам дердиникди кьвечIил хьана. Вилин пипIез накъвадин анжах са куьлуь стIал акъатай кьуьзуьди, рикI хъуткьуниз, кIевиз шехьна.

— Мурдарар! — зурзунар алахьиз, нерив  фиртI-фиртI ийизвай ада. — Вири уьмуьрда заз са югъ къалурайди туш, гилани, эхир агакьдайла, рикI атIана. Чан къачуна… Я Халикь! Мад са затIни тIалабдач, са затIни кIандач, анжах и булах чкадал хкваш, чи дагълариз уьмуьр хце! Садра завай и жуван яд тухдалди хъваз хъжедайвал ая. Сад­ра и яд гьикI авахьзаватIа аквадайвал, адан шуршурдиз яб гудайвал хъия. Чи дагълар кьурадайвал ийимир, чи халкь квахьдайвал ийимир… Гьихьтин бахтни, гьихьтин дертни заз акурди я и чкадал, и булахдив… Куьмек це заз, я Аллагь! Чи булах къутармиша! Вуч кIандатIани, къурбанд ийида. Анжах уьмуьр хкваш чи чилел.

Кьуьзуьдан шел къвез-къвез яваш хьана, эхирни алатна. Такьат кумачиз, вилер акьалнавай адан бейнида алатна фейи уьмуьр­дин шикилар куькIвена… РикIел хкидай агьвалатар адахъ авай… Адан вири же­гьилвал и чкадихъ, и булахдихъ галаз ала­къалу тир… Гьихьтин вахтар алатна фенай!..­

Лезги чIалаз А.Омарова элкъуьрна.