Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путина гъилевай йис Ватан хуьз­вайбурунди яз малумарнай. Фа­шист­рин Германиядал ЧIехи Гъалибвал къачурдалай инихъ 80 йис тамам хьун уьл­кведин гьар са пипIе гегьеншдиз къейдна. Жуьреба-жуьре мярекатар гилани кьиле тухузва.

Амма РагъакIидай патан уьлквейрин кьилера авайбуру, хейлин политикри ва тарихчийри, чиз-чиз, Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дявейрин нетижай­риз талукь яз къундармайриз, тапарриз рехъ ачухзава. Ихьтин гьалариз къимет гун яз алай йисан 30-апрелдиз Владимир Путина малумарнай: «Гъалибвал арадал гъайибур рикIел хуьн чи гзаф миллетрикай ибарат халкьдин кар алай месэлайрикай сад я. Гьа идаз Россияни лугьуз жеда. ГьикI лагьайтIа, тарихдин алатай ва гилан вакъиаяр рикIел хуьни чаз пака ва гележегда вуч жедатIа, гьадакай хабар гузва». Тарихдин вакъиаяр, халкьдин игитвилер хуьниз талукь гафар уьлкведин Президентди лап и йикъара Санкт-Петербургда кьиле фейи международный сад авунвай культурайрин форумдални лагьана: «Умуми тарихдин вакъиаяр рикIел хуьн культурадин хилен лап кар алай везифайрикай сад яз гьисабзава. Ида гьакъикъидаказ чи халкьар сад-садаз мукьва ийизва, ихтибарлувал артухарзава, сад-садан гъавурда акьадай гьалар арадал гъизва. Чун патал лап важиблу и месэладикай ШОС-дин регьберар кIватI хьайилани раханай. Экстремистрин, терроризмдин идеологиядиз, абурун патай авай къурхуйриз, мусибатриз акси кIвалах тухвана кIанзавай вахтунда умуми тарих рикIел хуьн ва адаз гьуьрмет авун важиблу я».

Эгер виликдай Британияди, Прибалтикадин уьлквейри, Германияди тарихдин ктабра, иллаки учебникра тапарриз рехъ гузвайтIа, Украина, абурулай са шумуд кам яна, виликди фена. Гьа са вахтунда РагъакIидай патан кураторри Украинадикай Россиядиз аксиди авуна. Абур чпин мураддивни агакьна. Урусар такIанвал, душманвал ахьтин дережадиз акъудна хьи, ихьтин алчах еридикай милли идея хьанва.

Ихьтин мусибатдин гьаларин бинеяр гьина ава? Коллективный западдин цIал­цIам гафарин, хиве кьунрин таъсирдик акатна, Украинадин кьилиз атайбуру тухуз эгечIай сиясатда. Гьа са вахтунда Украинада школьникар патал акъудзавай учебникрани. Жаван несил патал анра кхьенвай гафарихъ гьатта агъаз кIанзавач. Иллаки Ватандин ЧIехи дяведин вакъиайрикай, женгерикай, Гъалибвал къазанмишун патал Советрин Союздин халкьари ва Яру Армияди чIугур зегьметдикай, къалурай умуми къагьриманвиликай. Гьелбетда, стха халкьдин кьилевайбур себеб яз, учебникра гузвай малуматар тапарар я.

Украинадин тарихчийрин кьиле вуч ава­тIа, школьникар патал учебникар гьазурдайла, абуру нин макьамдал кьуьлзаватIа, гъавурда акьун четин туш. Абурун фикирар, тарихдиз талукь яз ийизвай веревирдер Украинадин эхиримжи пуд президентдин девирда михьиз дегиш хьана, терсеба патахъ эл­къвена. Учебникар туькIуьрзавайбуруз сиясатдин рангар янавай цIийи гафар, ибараяр жагъана.

Вири дуьньядиз ва Россиядинни Украинадин халкьариз лап хъсандиз чизвай «Ватандин ЧIехи дяве» ибара къачун. 2011-йисалди 10-11-классар патал акъуднавай тарихдин учебникра и ибара мукьвал-мукьвал гьалтзава. Амма гуьгъуьнлай чапнавай учебникра дегишвал тунва. Мисал яз, Александр Гисема 10-класс патал акъуднавай «Тарих: Украина ва дуьнья» учебникда «Ватандин ЧIехи дяве» Дуьньядин кьвед лагьай дяве яз къалурнава. Гитлеран Германиядин ва адаз куьмек гайи коллективный западдин кьушунрикай хайи чил, халкьар азад авун патал кьиле тухвай Ватандин ЧIехи дяве, на лугьуди, хьайиди туш. Яру Армияди Сталинграддин, Москвадин, Курскдин, Днепрдин женгера фашистрин цIудралди армияр гуя къирмишайди, фашистрин генералар ва агъзурралди аскерар есирда кьурди туш.

Гьа и жуьредин тапан малуматар 2023-йисуз Хлебовскаяди, Крижановскаяди ва Наумчука гьазурнавай учебникдани ава. Вири учебникар Украинадин образованидин министерстводин разивал аваз чапнава. 2014-йисалай стха халкьдин фикирар дегиш хьана ва ахьтин фикирдал къвезва хьи, 1941-1945-йисара украинвийри Гитлеран чапхунчийрихъ галаз Ватан патал женг чIугурди туш.

— Украинадин школайрин 5-11-классар патал гьазурнавай тарихдин учебникри гузвай тарс сад я — Россия такIанарун, ам душман хьиз къалурун, — баянар гузва учебник­риз дикъет гайи Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-дин тарихдин факультетдин до­­цент Юрий Борисенкова. — Вад лагьай класс­дин учебникда икI кхьенва: «1941-йисан 22-июндиз немсеринни советрин дяве (Ватандин ЧIехи дяве ваъ) башламиш хьана».  Власова, Кульчицкийди ва Понарина акъуднавай учебникда ихьтин гафар кхьенва: «1941-йисуз Гитлера Сталинавай Украина къакъудна, 1944-йисуз лагьайтIа, Сталина Гитлеравай Украина къакъуд хъувуна». Яни школьникриз ахьтин тарс гузва, Гитлерахъ галаз Сталинни агрессор, чапхунчи я.

Украинадин учебникра СССР-дин ва Пуд лагьай рейхдин арада са тафаватни­ тунвач. На лугьуди, Европадин уьлквеяр­ кьурди, халкьар лукIвиле турди, миллионралди чувудар, урусар, белорусар, гьакI украинвиярни лагерра терг авурди Гитлеран Германия туш. Хъвер къведай делил мадни ам я хьи, Украина са патакни квачир, анжах вичин аслу туширвал патал женг чIугвазвай уьлкве хьиз къалурнава. Аламатдин тестикьун мадни ам я хьи, Украинадин игитар фашистрихъ галаз, чпин чанарни къурбанд авуна, женг чIугур Яру Армия­дин аскерар туш, Гитлеран Германиядин кьушунрик кваз дяведик экечIай украинвияр я. Яру Армиядик кваз женгер чIугур игитрин памятникар чукIурзава, абурун тIва­рар учебникрай акъудзава.

Тарихдин учебникар гьазурнавай авторрин делилралди, Советрин Армияда фашистрихъ галаз ирид миллиондив агакьна украинвийри женг чIугуна. РагъакIидай патан Украинада фашистрин терефдал алаз 50 агъзур миллетчиди Яру Армиядин кьушунриз аксивална. Амма тарихдин учебник­ра текстерин пудан кьве пай миллетчийрин, хаинрин «викIегьвилериз» чара авунва.

Ватандин ЧIехи дяведин игитар яз анжах Иван Кожедубан, Алексей Берестан ва Амет-Хан Султанан тIварар кьунва. Гьа са вахтунда кьве миллиондилай гзаф украинвияр государстводин шабагьриз лайихлу хьанвайди къейд ийизватIани, учебникра фашистриз къуллугъ авур хаинрин, миллетчийрин шикилар пуд сеферда гзаф ганва.

Тарихдин учебникда кхьизва: «Немсеринни советрин дяведив эгечIдалди вилик украинвиярни квай «Роланд» ва «Нахтигаль» батальонар тешкилнай. Гуьгъуьнлай фашистрин жергейрик экечIай са шумуд дес­те, виридалайни чIехи «Буковинадин курень» тIвар алай дестени пайда хьана. 1943-йисуз СС-дин гуьгьуьллубурун «Галичина» дивизия арадал гъана. Ам Германиядин Ваффен-СС-дин кьушунрик акатзавай. Абурухъ Украинадин милли армия арадал гъунин умудар авай». Учебникдин маса чина давамарзава: «Украинадин милли азадвилин гьерекатдин иштиракчияр садалайни аслу тушир Украина тешкилунихъ агъаз­ эгечIна. Сифтедай абуру чпиз и карда­ Германияди куьмек гуник умуд кутунай». Фашист­рин Германиядик… Къе Украинада ахьтинбур мадни гзаф хьанва. Коллективный западдик, США-дик умуд кутунвайбур.

Винидихъ тIварар кьунвай авторрилай­ яманбурни майдандиз экъечIна. Ирина Ва­силькив, Руслан Сиромский, Валерий Ост­ровский хьтин тупIал тарихчияр. Икьван гагьда Советрин Радянский Социалистичес­кий Республика (СРСР) ишлемишай ва ук­раинвияр вердиш хьанвай ибарани инкарзава. СССР украинвийрин ватанни хьайидакай кьил къакъудзава. На лугьуди, Советрин Союз хьайиди туш ва ада Украинадиз кьилдин республика хьун патал 1918-йисалай куьмек гайиди туш. Дуьньядин кьвед лагьай дяве башламиш хьунин вакъиайризни гузвай къиметар тарихда тестикь хьанвайбурулай тафаватлубур я. А гафар кIелай жергедин инсанни мягьтел жезва. Германиядихъ галаз гуя СССР-ни агрессор тир ва кьведни военный тахсиркарар я. Яраб Европадин уьл­квейрал 1939-йисуз вегьейди ва абур кьурди СССР тир жал?!

1941-йисуз Германиядин кьушунри саки вири Украинадин чилер кьуна. РагъакIидай патан Украинадин, Галициядин бязи агьалийри немсер азадчияр яз кьабулнатIани, ахпа абуруз фашистрин зулумдин гьакъи­къи крар акуна. Миллетчивилин сиясатдиз къуллугъзавай фашистри са миллетдизни инсафзавачир. Ягъиз, рекьизвай, лагерриз тухузвай. 1941-1944-йисара Украинадин чи­лел 1,5 млн чувуд кьена, 2 миллиондилай­ гзаф Германиядиз тухвана ва абурукай лу­кIар авуна. Дяведин йисара Украина 6-7 млн агьалидикай магьрум хьана.

Са чIалал рахазвай, са диндиз къуллугъзавай, са тарихдин, са культурадин стха урус халкь маса гана, душманриз къуллугъзавай, абурун буйругъралди хсуси халкь тергзавай, хуьрер, шегьерар, карханаяр, майишатар барбатIзавай Зеленский хьтин регьберри Украинадиз аслу туширвал, азадвал ваъ, анжах лукIвал, масабуруз муьтIуьгъвал  гъида. И кар къе виридаз аквазва. Украинадин чилерин, гзаф карханайрин, майишатрин, банкарин иесияр маса уьлквейрин инсанар хьанва.

Августдин эхирра РФ-дин къецепатан крарин министр Сергей Лаврова, «Эн-Би-Си»­ каналдин «Прессадихъ галаз гуьруьш» прог­раммадин журналистдин суалриз жава­бар гудайла ихьтин къейд авуна: «Украи­на алемда чIал къадагъа авунвай са уьлкве я. Мадни лагьайтIа, урус чIал ООН-дин офици­альный чIаларикай сад я эхир. Израилда­ араб чIал къадагъа авунвач. Палестинада­ ин­санар ивритдал рахазва. Украинади нацистрин сиясатдал амалзава, Россиядиз ак­си гьерекат тухузва. ДатIана инсанрин их­тияррикай, демократиядикай рахазвай Рагъ­акIидай патан уьлквейриз и гьахъсузвал аквазвач…»

Тарихдик хуькуьриз, алай аямдин несилдиз вакъиаяр терсеба къалуриз, учеб­никра къундармаяр кхьиз гьикьван ала­хъайтIани, чи Президентди лагьайвал, тарихар рикIелай ракъуриз ва абурун бинеяр, метлебар, нетижаяр квадариз жедач.

Нариман Ибрагьимов