Критика

Шаир Муьзеффер Меликмамедова литературадин критик Мансур Куьревиди вичин «Тапан шаирар чи квез я?» макъалада гъанвай бязи делирар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур яз гьисабзава

Гьуьрметлу редакция! Заз «Лезги газетдин» са шумуд нумрадиз акъатай «Тапан шаирар чи квез я?..» макъаладихъ галаз алакъалу яз жуван фикирар ачухариз кIанзава. Эвела лугьун хьи, къарагъарнавай месэла гзаф важиблуди я. Чахъ дегь девиррилай инихъ гзаф шаирар ава ва тапан шаирар арадиз гъун герекзавач. Ихтилат физвай макъаладин кьил яз хкянавай «тапан шаирар» гафар вири патарихъай метлебдив кьадайбур яни?

Са гафни авачиз, са гьи ятIани автор­дин яратмишунриз къимет гун, адан агалкьунрикай, татугайвилерикай рахун хъсан кар я, амма — хушвилелди, айгьамралди­ ваъ. Вучиз ятIани, садра кьванни зун такунвай, зи ацукьун-къарагъуникай, дуьнья­ кьатIунрикай, фагьум-фикиррикай хабар ава­чир макъаладин авторди «Муьзеф­фер Меликмамедова малумарнавай Гуьлгер­ Тават», «Бакуда авай кьечIераг», «кье­чIе­рагдин ихьтин яратмишунар», «кье­чIе­рагди кхьенвай макъала» хьтин айгьамралди сифте яз за раиж авунвай кьве шаирдикай ихтилатзава ва абур тапанбур я лугьузва.

Вакъиф Муьшкуьрвиди туькIуьрнавай гаф тикрарна, заз «кьечIераг» лугьузвай касдин рикIел бязи делилар хкиз кIанзава. Зун Азербайжандин гьукуматдин университетдин журналистикадин факультет яру дип­ломдалди акьалтIарнавай, советрин девирда 2 медаль ва «Къизилдин къелем» премия къачунвай, гьакIни Азербайжандин «Араз» ва Дагъустандин «Шарвили» премийриз лайихлу хьанвай шаир-журналист я. За кхьенвай «Лезги тIвар алатIа…», «Къубадин гъулгъула», «Гьажи Давуд», «Къанлу дере», «Лезги чIалар» хьтин ктаб­рикай, «Эрекьистан», «Зи къазаяр, зи сузаяр», «Демократия», «Вужар я чун?», «Касар» хьтин поэмайрикай халкьдиз хъсандиз хабар ава ва за кIелзавайбурулай вишералди разивилин чарарни кьабулна. 1991-1994-йисара за Россиядин, Азербайжандин, Дагъустандин газетрин чинриз лезги халкьдик хкIурзавай макъалаяр акъудай 286 автордиз санлай 1460 чарчикай ибарат жавабар ганай. За чIугур зегьметриз, поэзияда ва прозада къазанмишай агалкьунриз Дагъустандин машгьур шаирар ва писателар тир Байрам Салимова, Кичибег Мусаева, Асеф Мегьмана, Ибрагьим Гьуьсейнова, Жамидина, Расим Гьажиди 1998-йисан 28-ноябрдиз «Дагестанская правда» газетда гайи къимет гзафбуруз хъсандиз чида. Расим Гьажиди вичин «Гьуьлераллай лезгияр» повесть заз бахшнай.

Макъаладин авторди кхьизвай «Бакуда авай кьечIерагди» 90-йисарин эвелра, чи кьегьал рухвайрихъ галаз санал Азербайжандин ва Дагъустандин лезги хуьрера къекъвена, халкь аямдин гьаларин гъавурда тунай, «лезгияр Дагъустандиз хъфирай» лугьузвайбуруз жавабар ганай, митинграл ва собранийрал лезгийриз жуван садвал хуьх, хайи чилин ва чIалан къадир хьухь лагьана, халкьдин ихтиярар хуьз алахънай. И рекье чIугур зегьметрай ва «Лезги тIвар алатIа…» ктабдай медениятдин «Куьредин­ ярар» меркезди сифте яз адаз «Лезги халкьдин къагьриман хва» тIвар ганай. Бес «Москвада авай касди» а йисара вуч ийизвай?

И делилар рикIел хкуналди, заз лугьуз кIанзава хьи, макъаладин авторди кьунвай рекьиз акси яз, за жуван гафар сабурлувилелди, эдеблувал хвена лугьуда. Бязибуруз лезгийрин вилик-кьилик квай ксар виляй вегь лагьай тапшуругъар ни гузватIа, заз хъсандиз чизва. Гьавиляй захъ ахьтин ксарихъ галаз кьил кьадай, газет герексуз гьуьжетрин майдандиз элкъуьрдай ният авач.

Гила хквен шаир Гуьлгерал. И кьиляй лугьун хьи, за санани «Гуьлгер Тават» гафар кхьенвач, «Билисанви Гуьлгер» кхьенва. Абур Вакъиф Муьшкуьрвиди кхьенвай гафар я ва а макъаладин автордини тикрарзава. Гьеле «Самур» газетдин 1999-йисан 11-февралдин нумрадиз акъудай «Гуьлгеран зуракI шиир» макъалада за къалурнай хьи, шаирдин чIалар халкьдивай кхьенвайбур я. 1988-1993-йисара зун Азербайжандин ва Дагъустандин 480 кьван лезги хуьрера къекъвенай ва халкьдивай фольклордин чешнеяр, къадим лезги гафар кIватIнай. Гьа вахтунда за халкьдивай Гуьлгеран, аваранви Лезги Гьамдидин, гадацIийихуьруьнви Са­яд Перидин ва маса шаиррин чIалар кхьенай.

Виридаз малум тирвал, халкьдин мецелай шиирар кхьена раиж авунвай шаирар маса халкьарихъни ава. Гьатта садбуру чпинбур тушир шаирарни кIевиз кьунва. Чна лагьайтIа, лезги литературада къадим девиррин са цIийи тIвар раиж хьанмазди, шак гъизва. Урусрин бязи «критикри» хьиз, инкъилабдилай вилик Дагъустандин халкьариз кIел-кхьин хьайиди туш, юкьван виш йисара абурухъ дидед чIалал шиирар тесниф авур шаирар авачир лугьузва. Аваррин машгьур алим, академик Гьажи Гьамзатова, гьакIни чи тIвар-ван авай алимри — Амри Шихсаидова ва Агьмедулагь Гуьлмегьамедова — абур ягъалмиш тирди субутнай. Гила Мансур Куьревидизни Гуьлгер хьтин шаир хьайиди субутун патал тарихдин чешмеяр ва VII-VIII виш йисариз талукь документар кIанзава. Месэладив икI эгечIайтIа, чи Куьре Мелик, Миграгъ Къемер хьтин камалэгьлиярни тапан шаирар я лугьуз жеда. Вучиз лагьайтIа, гьабурни Мавлуд Ярагьмедован баянрин, Шиназ Гьезерчидивай кхьенвай чIаларин бинедаллаз раиж авунва. А шаиррин я гъилин хатIар авач, я абурукай кхьенвай чешмеяр. Вири чIалар халкьдин мецелай кхьенва.

«ЧиРагъ» журналдин 2009-йисан­ октябр­­­­дин нумрадиз акъуднавай зи «Жен­ге­рай атай шаир» макъаладикай рахадайла, Ман­сур Куьревиди кхьизва: «Макъалада­ ша­­ирдин ирид виш йис яш хьуникай ва я тахьайтIа, шаир ирид лагьай асирда яшамиш хьуникай ихтилат физватIа, чириз четин я.» Заз инсан ирид виш йисуз яшамиш тежедайди хъсандиз чизва. Белки, Куьревидиз чизвачтIа? Журналдин 5-чина авай «VII асирда арабрихъ галаз женг чIугур Гуьлгер гьакIни хъсан шаир тир» гафар кIелнайтIа, ада ихьтин гъараздивди кхьидачир.

Ахпа Куьревиди за Гуьлгеран «Атана» тIвар ганвай поэмани журналдиз акъуднава лугьузва. 6-чина ганвай а шиирдин гьинал «поэма» гаф кхьенва? Гила заз кьил акъудиз четин я. Им Куьревидин таб яни, буьгьтен яни? Жув шаир яз, заз шиирни поэма вуч ятIа чизвач жал?

Макъаладин авторди кхьизва: «Гуьлгеран тIвар Гуьлгери вацIун тIварцIихъ галкIурун патал автордиз арабрин чешмейрай Самур вацIун дереда аваз чизвай Лакз уьлкведин меркез Билистан, «гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада» хьайиди тир лагьана, Гуьлгери вацIун патав акъу­дун герек атана». Виликан вахтара за Билистандикай кхьейла, Мансур Куьревиди ихьтин я хуьр, я шегьер хьайиди туш лугьузвай. Вуч хъсан я хьи, гила ада Билистан хьайиди хиве кьазва. Амма гила зал са маса чIуру фикир илитIзава. Ада кхьизва: «Салман ибн Рабиа кьиле аваз чи дагъларал гьужум авур арабар, авторди къалурнавайвал, 642-йисуз чи патариз акъат­на, амма ал-Куфиди кхьенвай Билистан патал хьайи дяве 738-йисуз башламишна. Яни и вакъиайрин арада 96 йис ава.Эгер чна М. Меликмамедова гъизвай делилар гьахълубур яз кьуртIа, акI жезва хьи, чи «лезги шаир» Гуьлгер, сакIани кьуьзуь жедай мажал тежез, 96 йисуз арабрихъ галаз дяведа хьана». Ада зи гафар къаравилидиз (анекдотдиз) ухшар ава лугьузва.

Гила за лугьун. Гуьлгеракай кхьенвай макъалада за ада 642-йисуз арабрихъ галаз женг чIугунва лагьанвач. Сифте яз арабар Салман ибн Рабиа кьиле аваз 642-йисуз Дагъустандиз атана лагьана, умуми малумат ганва. Гьа йисуз Билистан патал дяве хьана лагьана кхьенвач. Ал-Куфиди кхьенвайвал, гуьгъуьнин йисара лезгийрин Билистан патални арабрихъ галаз дяве кьиле фенай ва Гуьлгера гьа женгера са кьадар хуьрер кIвачел къарагъарна, абуруз регьбервал ганай лагьанва. За Билистан патал кьиле фейи дяведикай кхьенва, 642-йисан ва адалай гуьгъуьнин йисарин дявейрикай ваъ. Билистан патал дяве гьи йисуз хьанатIа къалурнавач. А дяве лагьайтIа, Амри Шихсаидова кхьенвайвал, 740-741-йисара кьиле фенва (Килиг: А.Р .Шихсаидов. Очерки истории, источниковедения, археог­рафии средневекового Дагестана. Махачкала, 2008, с.264). Гьавиляй журналдин чинал ва макъалада Гуьлгер VII-VIII виш йисарин шаир я лагьана кхьена кIанзавай.

Вучиз ятIани, вакъиайрикай кхьидайла, Куьревиди кIелдайбур алцурарзава. За кхьенвайбур масакIа элкъуьрна гузва. За жуван макъалада гьинал Билистан патал дяве 642-йисуз хьайиди я лагьана кхьенва? Къуй и месэладиз кIелдайбуру къимет гурай. Вуна къаравили я лугьузвайди за кхьенвайбур яни, я тахьайтIа, — вуна кхьенвайбур? Авайвал лагьайтIа, вуна кхьенвайбуруз къаравилини лугьуз жедач. Анжах буьгьтен лугьуз жеда!

«Тапан шаирар чи квез я?..» макъалада буьгьтен квай мад са фикир ава: «Автордиз араб чешмейрай Самур вацIун дереда аваз чизвай Лакз уьлкве». За жуван гьи макъалада Лакз уьлкве Самур дереда авайди тир лагьанва? Лакздик анжах Самур дере ваъ, гзаф чIехи чилер акатзавай ва ам Ширвандихъ галаз сергьятда авай. За юкьван виш йисарин араб чешмейрал бинелу яз кхьенвай гзаф макъалаяр зурба арабистар тир Азербайжандин алим, академик Зия Буниятовал ва машгьур лезги тарихчи Амри Шихсаидовал меслят гъана кхьенвайди я. Гьатта гзаф йисара архивра лезги тарихрихъ къекъвей вахтунда жуван гъиле гьатай бязи четин араб текстерни гьабурув кIелиз туна.

Профессор Шихсаидовахъ галаз зун генани фад-фад гуьруьшмиш жедай. За адан гьакъиндай 2008-йисуз «Самур» газетдиз азербайжан чIалал «Алимрин алим» тIвар ганвай чIехи очерк акъуднай. Гуьгъуьнлай пудра алимдивай интервью къачунай. Урусдалди кьве интервью «Самур» газетдиз, лезгидалди са интервью «ЧиРагъ» журналдиз акъуднай. Журналди за алимдихъ галаз санал янавай са шикилни ганай. Ихьтин машгьур алимрин чирвилерикай, меслятрикайни эсеррикай менфят къачур заз Лакзни Билистан тийижиз яни?

Куьревиди Гуьлгеран шиирдин цIарарин яргъивилелни шак гъизва. Гьавиляй кхьизва: «Лезги халкьдин манияр муьжуьд слог­дин цIарарикай ибарат я. Бендинин цIарара ирид слог хьун азербайжан халкьдин яратмишунриз хас я. Ихтилат физвай девирда Кавказдиз туьркер акъатдалди гьеле 400 йис амай. Чи фикирдалди, и цIарар азербайжан халкьдин яратмишунрин таъсирдик кваз авторди лезги чIалалди туькIуьрнава».

Аквадай гьаларай, Куьревидиз лезги халкьдин манийрикай бегьем чирвилер авач. Эвела, яргъал тефена, чи тарсарин ктабдай кьве мисал гъин: «Халкьдин манияр, адет яз, 7 ва 8 слогдинбур жеда» (Лезги литература. 6-класс. Махачкъала, 2000, ч.57). Гьа ктабдин 178-чина кхьенва: «Лезги халкьдин ва шаиррин шиирар гзафни-гзаф ирид, муьжуьд ва цIусад слогдинбур я».

Чи рагъ тIалабдай манийрин бендер 6, 8, 7, 5 слогдин, марф тIалабдай манийрин бендер 9, 7, 4, 7 слогдин, мехъер мубаракдай манияр 4, 7, 6, 4 слогдин, жегьил­ кьейила, лугьудай манияр 5, 7, 8 слогдин цIарарикай туькIуьрнавайбур я. «Бахтавар»­ тIвар ганвай къагьриманвилин мани 7 слогдин цIарарикай арадиз гъанва. Чи анжах муьгьуьббатдин ва яшайишдин манияр 8 слогдинбур я. Гьа инал лугьун хьи, лезги фольклордин шагь эсерар тир «Шарвили» эпос ва «Къванцин гада» риваятни 7 слогдин цIарарикай туькIуьр хьанва.

Шаиррин шииррикайни мисалар гзаф гъиз жеда. Са шумуд рикIел хкайтIа, бес я: Етим Эминан «Дуьньядиз» шиир, Хуьруьг Тагьиран «Балашан зиянкар кац» ва ада Къияс Межидовахъ галаз санал кхьей «Акьуллу цегвни ахмакь пепе» махар, Алирза Саидован «Ислягьвилин шикилар», «Дагъустан», Азиз Алеман «Дагъда марф», Жамидинан «Шурва» шиирар 7 слогдинбур я. Са гафуналди, чи гзаф шаирриз 7 слогдин шиирар ава. Эгер чна Мансур Куьревиди 8 слогдихъ галаз алакъалу яз гъанвай делил гьахълу яз гьисаба кьуртIа, акI жезва хьи, 7 слогдикай туькIуьрнавай чи манияр ва шаиррин шиирар вири, гьатта «Шарвили» эпос ва «Къванцин гада» риваятни «азербайжан халкьдин яратмишунрин таъсирдик кваз» теснифнавайбур я.

Мад са месэла. Мансур Куьревиди кхьизва хьи, Гуьлгеран шиирдин цIарарай «лезги кас» кьилди-кьилдин миллетар тирди аквазва. Вучиз лагьайтIа, Куьревиди вичи гьакI фагьумзава. Тарихда «кас» тайифа хьайиди я ва и гьакъиндай къадим тарихчийрини малумат ганва. Куьревиди кхьизвайвал, гуя за жуван «Касар» поэма­да лезгияр «касрикай» хьанва лугьузва кьван. Аквадай гьаларай, ада а поэма кIелнавач. КIел­найтIа, адаз гьасятда за поэмадин эвелда «лезгийрин Кас тайифа» гафар кхьенвайди аквадай.

Вучиз ятIани, Куьревиди чахъ «кас» тайи­фа хьайидал шак гъизва. Ингье маса уьлквейрин алимри, месела, туьрк тарих­чий­­ри акI фагьумзавач. Килиг туьркверин тIвар-ван авай тарихчи Шерафеддин Ерела вуч кхьизватIа: «Къафкъазда (Къафкъасяда) касарилай вилик гьихьтин тайифаяр яшамиш хьанатIа хабар гудай са чешме­ни авач ва гьавиляй чавай и чилерал са кьадар гелер тунвай виридалайни къадим тайи­фа Касар я лугьуз жеда. Къафкъаз тIварцIи «Касарин дагъ» хьтин мана гузва лагьай фикирар инкариз жедай маса фикирарни авач. Къафкъаз хьиз Казбек, Каспи гьуьл ва Къазикъумух тIварарни «Кас» гафуникай хьанвайбур я…Къавкас тIвар лезгидалди «Касарин дагъ» лагьай чIал я» (Шерафеддин Ерел. Дагъыстан ве дагъыс­танлылар. Истанбул, 1961,ч.1). Мад са туьрк тарихчиди — Жамал Гекчедини — и фикир тестикьарзава. Бязи маса чешмейрани дагъдин тIвар «Къавкас» хьиз кхьизва ва къадим лезги чIала «къав» дагъ лагьай чIал тирди къалурзава. Азербайжандин лезгияр яшамиш­ жезвай Исмаиллы районда Къав, Къуба районда Кьурукъав тIварар алай дагълар ава.

Чи Кас тайифадиз грек чIалав кьадайвал «каспи» лагьай Страбона адакай авайвал кхьенай. За адан гафар урусдалди гузва хьи, хайи лезги чIал тийижир ксарини хъсандиз кьатIурай. Алимди кхьенай: «В стране албанов имеется и (страна) Каспиана, названная, как и море, по имени народа каспиев, ныне исчезнувших» (Страбон. География. Перев.,статья и коммент. Стратаповского Г. А.-М.,Наука, 1964.-943.).

 (КьатI ама)

Муьзеффер  Меликмамедов, шаир, журналист. Баку