Машгьур педагог К.Д. Ушинскийди лагьанай: «ЧIалан къене халкь ва Ватан руьгьламиш жезва. Гьина хайи чIал квахьайтIа, гьана халкь хкатунин бине жеда»

 

Дидедин чIал… Акьул, къанажагъ артмишзавай, чирвилерин алемдиз рехъ ачухзавай милли медениятдин чешмени руьгьдин девлет. Дидедин некIедихъ галаз чIал руьгьдиз гьахьай касди ам эхиримжи нефесдал кьван жувахъ галаз пакдаказ хуьнни авуна кIанда.

ЧIалан патахъай мацIахайвал авун къанажагъдин зайифвал, акьулдинни кьатIунунин кесибвал я. Вучиз чун жуван халкьдин руьгьдин культурадиз, милли такабурвилиз, чун яшамиш жезвай лезги чилиз вафалу жезвач?

Чи хуьрера тIимил авани, чеб аялзамаз шегьерриз акъатна, къанни цIуд-яхцIур йисарилай хуьруьз хтайлани, урус са гафни кутан тийиз, хайи лезги чIалал рахадай инсанар? Абуру чи чIал ва миллет гуьрчегарзава, чак хайи чIал ва Ватан кIан хьунин руьгь кутазва.

Алай вахтунда шегьерра яшамиш жезвай хейлин жегьилриз дидедин чIал я ерли чизвач, я гъавурда акьазва, амма рахаз жезвач. Шегьеррай хуьруьз кIелиз хтай аялри дидедин чIал кIелзавач, «зун шегьердай я, заз ам герек авач» лугьузва.

Са бязи диде-бубайри, чIехи къул­лугърик квай инсанри, хайи чIал чир тахьун адетдин кардай гьисабзава. Лугьузва хьи, чи чIал алай аямда анжах хуьруьн ва райондин сергьятда герек къвезва. Бес им жуван тарихдихъ, культурадихъ, медениятдихъ ва эдебиятдихъ галаз алакъа квахьна лагьай чIал тушни?!

Гьуьрметлубур! Гьа лап фад вахтара бажарагълу шаирар тир Кь. Саи­да, Е. Эмина, С. Сулеймана ва А. Фатахова къе са бязибуруз виле авачир лезги чIалалди тушни бес эсерар кхьейди, лезги миллет ва чIал машгьурайди?!

Гзаф дуьшуьшра школайрин ва маса гьар жуьредин идарайрин кьилевайбуру лезги чIал «кьвед лагьай сортунай» кьазва. Абуруз школада ва хуьре тухузвай мярекатра лезги чIалалди рахаз регъуьзва. Мисал яз, чавай чи районда тухузвай мярекатрихъ яб акализ жеда. Квез лезги чIалалди шумуд гаф сивяй акъуддатIа, ван къведа.

Дидедин чIаларив рикI гвачиз, саймиш тийиз эгечIайла я бязи школайра классдилай къецяй кIвалахар урус чIалалди тухузвайди.

Уьмуьр йигин еришралди виликди физва. Телевидениди ва компьютерри инсанар чпиз кIани патахъ элкъуьрзава. Лазим атай чкадал лагьай дуьз гафуни инсандин руьгьдиз, къанажагъдиз еке таъсир ийида, инсандив, вич яшамиш жезвай девирдиз килигна, нин тереф хуьдатIа, нелай чешне къачудатIа, аннамишиз тада. Чазни чи лезги литературада аялрин тербиядиз хъсан патахъай таъсирдай чешнеяр, мисалар, гъиз жедай­ эсерар гзаф ава. Урусрин машгьур шаиррин — А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтован поэзияди хьиз, чи бажарагълу шаирар тир Кь. Саидан, Е. Эминан, С. Сулейманан яратмишунрини хъсан, эдеблу гьиссери арадал гъизва.

Чна тарс ва тербия къачузвай кьилинбур дидед чIал ва адал яратмишнавай руьгьдин девлет я. А девлетди чаз уьмуьрда акьулни камал инсандин руьгьдин къуватдиз элкъуьнин кьилин шартIунихъ — ахлакьдихъ (вичик намус, гьахъ, гъейрат акатзавай)  галаз сад хьуникай ибарат тирди ачухарзава.

ЧIал неинки са рахунин ва инсанрин арада жезвай алакъайрин алат тирди, ам инсандин руьгьдик кужумнавай, вичихъ къанажагъдин девлетлу тарихни тежриба авай халкьдин гьар йикъан яракь тирди чна школада амаз кьатIузва.

Чи писателрини шаирри чIалан михьивал, иервал хуьниз, ам вини дережадиз акъудуниз, квадар тавуниз эвер гузва. Абурун эсерри чIал вилик финин рекье чаз еке умуд гузва. ЧIехи шаир Р. Гьамзатова лагьанай: «Эгер зи чIал пака рекьиз хьайитIа, зун къе рекьиз гьазур я».

«Эминанни Сулейманан саз я вун», — лагьанва чи чIалакай шаир Абдул Фетягьа. Эхь, дугъриданни, Эмина вичин чуьнгуьрдин хьтин сесиналди лезги миллет ва лезги чIал авайди кьуд пата ашкара авуна.

«Зи лезги чIал, дидедин чIал — дуьньядин чIехи вири чIаларилай ши­ринди…», — кхьизва чIалан чIехиви­ли­кай, кьакьанвиликай, гегьеншвиликай­ алай девирдин шаир Арбен Къардаша. Мад вуч хълагьда? Хайи чIал вири “чIаларилайни ширин” аквазва касдиз!

Эхь, лезги чIалан гафар «гевгьерар хьиз экуь я», «турар хьиз хци я», «къван хьиз заланни я», «вилин нагъв хьиз пашманни». Чи играми­ шаир     А. Саидова мадни лагьа­най­: ­­­ ­­ «Гагь атана акьада гаф хура зи,

­Гуьлле хьиз, кьатIиз рикIни жиге­рар»­. Р. Гьамзатован гуьгъуьналлаз шаир Ф. Нагъиевни, чIал рикIелай ракъу­райтIа, дуьньядилай физ гьазур я: «АлудайтIа эгер за вун рикIелай, Къадим гъунн хьиз квахьрай зунни чилелай». «ЧIал несилрин ивидин рикIел хуьнар я», — лугьузва шаирди, ада чIал чIур тежер, даим дигмиш няметрив барабар ийизва.

Муьзеффер Меликмамедова лагьайвал, «зи бахтуниз акъатай икьван ширин, икьван дерин чIал дагълари гана чаз». Вучиз лагьайтIа, чун дагъвияр я.

Дидедин чIаланни литературадин патахъай газетризни журналриз чIалал рикI алай алимрин, муал­лимрин, шаиррин гзаф макъалаяр акъатзава. Абур вичел лезги тIвар алай, беденда лезги руьгь авай гьар са касди кIелна, веревирд авуна кIанда.

ЮНЕСКО-ди гьар йисан 21-февраль «Дуьньядин халкьарин дидед чIаларин югъ» яз малумарна. Им гъвечIи чIалар хуьн патал лап важиб­лу кIвалах я. Ида гьар са чIалан иесийриз чпин чIал хуьнин къайгъуда хьун ва ам вилик тухун эвелимжи буржи тирди мадни рикIел хкизва.

ЦIийиз акъатай художественный ва учебный ктабар школайрин биб­лиотекайриз хквезмач, я маса гудай­ киоскар, ктабрин туьквенарни амач. Классрин уголокра классдилай къецяй кIелдай ктабрин сиягьар къалурзамач. Гьавиляйни, бел­ки, аялри ктабар кIелни хъийизмач жеди.

Заз Ватан кьван зи играми дидедин чIални багьа я. «Ватан авачирди виждансуз жеда», — лагьанай чаз бубайри. Чаз чи Ватан гьикьванди ятIа, адан сергьятар чирначир, абурун тум-кьил авачир. Ватан жуван уьлкведин халкь яшамиш жезвай эхиримжи шегьердал, хуьрел, убадал куьтягь жезва. Ватан гьар са касди жуван дидедин нек хъвайи чка я. КIвал гьинай хьайитIани маса къачуз жеда, амма гьикьван пул хьайитIани, вавай Ватан ва диде маса къачуз жедач. Вучиз лагьайтIа, гьар са касдиз вичин диде ва адан чIал багьа я, диде сифте кьил, эвел я. Дидеди чаз Ватан гьим ятIа, вуч ятIа чирзава. Ахпа чун Ватандин ял ва нефес чIугваз, адан адетралдини къанунралди чIехи жезва. Чна уьмуьр акур бубайривай Ватандин уькIуь-цурудакай тарс, чирвал къачузва. Чаз Ватандилай ва дидедин чIалалай артухан сергьят мад авач, я хьунни лазим туш.

Хайи чIал… Миллетдин хазина. Сифте сивяй акъатай гаф зи дидедин чIалал акъатнай. Инсаният виликди фин паталди халкьди вичин тежриба несилрилай несилрал агакьарзава. И жигьетдай дидедин чIал виридалайни чIехи нямет я, адалди хайи тарих, культура чирзава. Гьелбетда, чна и хазина хуьн лазим я. «Хайи чIал тийи­жир инсан уьмуьрда чIехи бахтуникай магьрум я», — лугьузва халкьдин мисалда. ЧIалан иеси инсан я, ша чун и бахтуникай магьрум тежен. За умуд кутазва: зи багъри лезги чIала амай чIаларин арада ла­йихлу чка кьазва. Ада йигин еришралди виликди гьерекатда!

Лезгият Шагьпазова, ДГУ-дин магистрант