2005-йисан 20-май. Няни. Сятдин муьжуьд жез-тежез, югъди республикадин метлеб авай муракаб са шумуд месэла гьялнавай Дагъустан Республикадин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан алакъайрин рекьяй министр Загьир Арухов Алиеван куьчеда, Советский райондин ОВД-дин дараматдин къаншарда авай кIвализ, хизандин патав хъфизва. Подъезддиз гьахьнамазди, цавар рахай, дагълар ацахьай хьтин пис, инсандин зегьле ракъурдай гугрумрин ванер акъатзава. КIвалер зурзана. ДакIаррин шуьшеяр, зиргъ-зиргъ ийиз, гьаятдиз аватна. Гьаятда авай инсанар, дергес галукьай къурар хьиз, чилел ярх хьана. Подъезддиз гьахьай министр ва къаравулрин начальник Менафов Шириф патар-патарна. Хасаратвилер хьайи 8 йисалай 16 йисалди яшарин са шумуд аял, жаван больницадиз тухвана…
ЧIуру, пис, рикI чIулавардай хабар, цIайлапан хьиз, кьуд патахъ чкIана. Загьир Сабирович яшамиш жезвай кIвалерихъ инсанрин сел ахмиш хьана. Заз гьукумдин, къайдаяр хуьдай органрин чIехибур, депутатар, жергедин инсанар, Загьир Сабирович чидай кьван ксар аквазва. Виридан чинрик перишанвал, серинвал, ажугъ ква. Гзафбурун вилер накъварив ацIанва.…
Мусибатдин тахсиркарвал. Подъезддин пуд мертебадин гурар аватнавай. Шикилар лап рикI тIардайбур, и теракт кьилиз акъудай вагьшияр лянетламишдайбур тир…
Пакадин юкъуз министр, алим, журналист, лап хъсан, къени инсан Загьир Арухов, эхиримжи сефердиз рекье хутаз, Белиждин поселокдиз республикадин саки вири районрай, шегьеррай инсанар фена. Сурара еке митинг арадал атана. РД-дин Государстводин Советдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова вири дагъустанвийрин патай Аруховрин хизандиз ва поселокдин агьалийриз, лезги халкьдиз башсагълугъвал гана, республикадин баркаллу рухвайрикай сад тир Загьир Аруховаз вагьшивилелди къаст авур душманар лянетламишна ва къайдаяр хуьдай органри, чпин вири мумкинвилерикай менфят къачуна, тахсиркарар жагъурдайдакай, абур суддин вилик акъвазардайдакай лагьана…
Загьир Арухова министрвиле кIвалахиз кьве йис хьанвачир. Виликан министр Мегьамедсалигь Гусаеван чандизни инсафсузвилелди къаст авуна, рикIин хирер гьеле сагъ хъхьанвачир, лугьудайвал, сурун накьвар гьелелиг ацукьнавачир. Яшар гьеле 45-давни агакь тавунвай, рикI мурадрив, республика вилик тухудай планрив ацIанвай, вичикай виридаз анжах хъсанвал хкатзавай, Дагъларин уьлкведин гележег фикирдаваз зегьмет чIугвазвай бажарагълу кас, кьуд аялдин буба, марифатлу хизандин кьил телефна. Вучиз? Вуч патал? Адакай низ гьихьтин хата хкатзавай?
РикIин тIал, вагьшийрин инсафсузвилин гьерекатри руьгьда тунвай ажугъ акьван екеди тир хьи, 20-майдин йифиз шиир арадал атана ва ам «Лезги газетдин» чинизни акъатна.
Бес я зулум
Эй цавар, чилер, бес я зулумат,
Алукьнавани къияматдин югъ?!
Квез тамашзава къанун-гьукумат,
Гьикьван акъудда чи рикIерай цIугъ?!
Вагьшиярни икI вагьши жедач кьван,
Дидеди гай нек гьалал тахьайбур!
Зулум къуй кьилел, хурай тар юкьван,
Дуьньядикай пай, рузи атIайбур!
Ни гьалдарна куьн пехъи ампаяр,
Нел фена куь гъил, гьа гъил кьурайбур?!
Туьхуьриз чаз экв гузвай лампаяр,
Куь макьсад вуч хьуй, я мефтI чрайбур?!
ТIимил авайни хаин-бандитар
Дагъустандиз цIай малумарнавай?
Квадарна намус, чIурна адетар
Бубайри фадлай тайинарнавай.
Мегьамед-Салигь, Арухов Загьир,
Чи ягьни акьул, камалдин булах!
Дагъустан патал кутур багъ магьир,
Амачиз иес, жедачни чуплах?!
Гьи къанлуди гай эмир хьурай им,
Лайих регьберар ягъиз, рекьидай?!
ВикIегь рухвайрин кьери жезва ким,
Мус атурай вахт кьисас вахчудай?!
Гьикьван эхин, лагь, ягъун-кьиникьар,
Нубат нинди хьуй къведай сеферда?
Угърашар азгъун, яна кьадакьар,
Мус акурай чаз ктIиз кьефесда?
Дердинин завал гьиниз алудин,
Гум акъатзава михьиз беденрай.
Уьмуьр чи тунва вире агъудин,
Терг ийин алчах душман бинейрай.
Къени мурадар рикIе авай бул
Квелди квез такIан хьана, хаинар?
Зурба крарин ципицI ацIай кул
Тергдай гьихьтин квехъ авай делилар?
Экуь гьиссерив кьил ацIанвай хва,
Дагъустандин чин, векилни тир вун.
Халкьдиз, цIай хьиз, куькIвей чи арха,
Намусдин чешне рикIел хуьда вун!
Алпандин цIаяр къвада куь кьилел,
Куь вагьшивал квез зулум хъижеда.
Игит рухвайри кутур дуьз рекьел
Мадни кьегьалар малум хъижеда.
2005-йисан 22-майдиз республикадин Печатдин кIвале Дагъустанда квайни квай рухваяр телеф авунин вилик пад кьуниз ва Загьир Арухов рикIера хуьниз талукьарнавай ясдин митинг кьиле фена. Еке зал сиве-сивди инсанрив ацIанвай. Хажалат заланди, мусибат екеди тирди вирибуру гьиссзавай. Залдиз кIватI хьанвай гьар садаз чизвай гьихьтин кас чпин арадай акъатнаватIа. Са тIимил вахт вилик журналистрин съезд хьанай ва анал Загьир Арухова республикадин СМИ-рин вири кIвалах хъсанардай, вилик тухудай проектар, планар раижнай, журналистрин коллективриз цIийи-цIийи теклифар ганай.
Митингдал гзаф ксар рахана. Къейд авурвал, Загьир Арухов хьтин касдин чандиз къаст авун — им вири Дагъустандин журналистикадал гъил хкажун, чахъ михьи вуч аватIа, гьам лекеламишун я. Вирида гьукумдин ва къайдаяр хуьдай органривай лайихлу ксар тергзавай вагьши дестейрин, террористрин вилик пад кьун, абур чпиз къвезвай жазадив агакьардай серенжемар кьабулун истемишна.
Митингдин иштиракчийри рейсадвилелди къарар кьабулнай. Ана ихьтин теклифар авай: телевиденида силис кьиле физвай гьалдикай, къанун-къайда хуьдай органрин ва журалистрин иштираквал аваз, элкъвей столар тешкилун; государстводин талукь тир органривай З. С. Арухован тIвар республикадин государстводин вещанидин компаниядиз гун. Гьайиф хьи, къарардин теклифар кьилиз акъуднач. Дагъустандин РГВК телеканал туькIуьрайди, тешкилайди Арухов тир, амни баркаллу хцин тIварцIихъ янач.
26-майдиз за жуван дневникда кхьенай: «Махачкъалада экономикадин форум кьиле фена. Ана зани иштиракзавай. Заз малум тирвал, форумдин тешкилатчийрикай сад Загьир Арухов тир. Россиядин регионрай ва къецепатан уьлквейрай форумда иштиракзавай хейлин мугьманар милли сиясатдин министрдин теклифдалди атанвайбур тир. РикIиз пис таъсир авур делил ам тир хьи, садани Загьир Арухов рикIел хканач, я са декьикьада кисна акъвазна, ясни чIугунач.
Гусаеван гуьгъуьналлаз Аруховни тахьай мисална. Къанлуйрин республика хьанва Дагъустандикай. Дуьз, гьахълу, намуслу, халкь агьваллу хьунин къайгъуда авай инсанриз ина чка амач. Гьавиляй гзафбур патарал физва. Советский РОВД-дин къаншарда ихьтин теракт авуни террористриз са куьнихъайни кичI авачирди къалурзава. Ара-бир фикирдал къвезва: къанлуйрини, гьукумдин, къанунар хуьдай органрин бязи векилри са чанахдай незва. Гьавиляй къанчанахриз кичIени туш. Тахсиркарарни суддин вилик акъвазарзавач. ЧIехи пай агьалийри вири тахсир республикадин гьакимрин хиве твазва…»
27-майдиз кьиле фейи РД-дин Госсоветдин заседанидал «РД-дин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан алакъайрин рекьяй министр З. С. Аруховаз талукь яз кьиле тухвай террориствилин гьерекатдин гьакъиндай» месэладиз килигна.
РД-дин Госсоветдин Председатель М. Мегьамедова анал икI лагьанай: «Загьир Арухов телеф хьун гзаф миллетрин векилрикай ибарат Дагъустандин вири халкь ва республикадин руководство патал еке магьрумвал я. Чи душманри республикадин государстводин властдин органриз, вири дагъустанвийриз, республикада ислягьвал ва къулай гьалар хуьнин кардиз лап еке, гьисс ийиз жедай хьтин ягъун кьуна. Чаз дяве малумарнава ва ана чун жуван лап хъсан юлдашрикай магьрум жезва… Вичелай вилик и къуллугъдал алаз хьайи М. Гусаев хьиз, З. Аруховни террористрихъ ва экстремистрихъ галаз баришугъ тежер женг чIугвазвай кас тир. Гьавиляй абуруз адакай къурхуни авай. М. Гусаев ва машгьур маса ксар, чандиз къаст авуна, кьинин дуьшуьшар дуьздал акъудиз хьанвач, гьавиляй къе законар хуьдай органрин асул везифа З. Аруховаз талукь яз террориствилин гьерекат заказ авур ксар ва и вагьшивал кьилиз акъудай жаллатIар жагъуруникай ва гьа идалди чпелай тахсиркарар жагъуриз ва жазадив агакьариз алакьзавайди къалуруникай ибарат я…»
Ингье къад йисни алатзава, амма я заказчияр, я теракт кьилиз акъудай душманар, гьайиф хьи, жагъурнавач.
Загьир Сабирович 1960-йисуз Белиждин поселокда дидедиз хьана. Юкьван школа куьтягьайладай гуьгъуьниз ада са йисуз Белиждин консервиярдай заводда кIвалахна. Советрин Армияда къуллугъна хтайдалай кьулухъ ада МГУ-дин журналистикадин факультетдин международный отделенида кIелна, ам араб чIалай пешекар яз акьалтIарна. Жегьил пешекар республикадин телевиденида кIвалахдив гатIунна. Ада вичин вахтунда машгьур хьайи «Вад лагьай пIипI» программа тухванай. Ахпа адакай «Чи Дагъустан» журналдин кьилин редактордин заместитель хьана. Гьа са вахтунда ирид йисуз ДГУ-дин журналистикадин отделенида студентриз журналистикадин сирер чирна, РФ-дин МИД-дин Махачкъалада авай гьамишалугъ векилханадин консульский отделдин заведующийвал авуна.
1998-йисан декабрдиз Загьир Арухов РД-дин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан алакъайрин рекьяй министрдин заместителвиле тайинарна. Гьа са вахтунда ада информациядинни аналитикадин «Кавказ — ХХI асир» агентстводиз регьбервал ганай. 2003-йисан октябрдин вацра Загьир Сабировичан хиве министерство туна. Ам жавабдар везифайрив вичиз хас тирвал, гъилер мадни къакъажна, вичин алакьунар, чирвилер, тежриба ва бажарагъ кардик кутуна, эгечIна. Нетижайрини чеб гуьзлемишиз тунач.
1998-йисалай Арухов Дагъларин уьлкведа алай аямдин информациядин сиясат тешкилун патал алахънавай. Къецепатан махсус къуллугъри, терроризмдин, экстремизмдин башчийри Россиядиз ва гьакI Дагъустандиз акси яз тухузвай информациядин дяведиз акси къурулуш кIанзавай. Аруховалай и кар алакьна. Амма акси къуватар адан геле гьатна. Адан зурба алахъунар себеб яз, государстводин «Дагъустан» РГВК телеканал, республикадин информациядин агентство «Дагъустан» арадал гъана. Абуру къе бегьерлувилелди кIвалахзава. Республикадин милли чIаларал акъатзавай газетрин кIвалах хъсанарун патални ада хейлин цIийивилер туна.
Государстводин, жемиятдин деятель, алим, публицист, республикадин садвал чIуриз, дуьзгуьн гьалар пайгардикай хкудиз, Дагъустандин ва Россиядин мулкара диндинни сиясатдин экстремизмдин, сеператизмдин иделогия тваз кIанзавайбуруз акси экъечIзавай кас яз, Загьир Сабировича машгьурвал къазанмишнавай.
Государстводин, жемиятдин кIвалахри гзаф вахт къакъудзавайтIани, ам аспирантурадик экечIна ва профессор М. Вагьабован регьбервилик кваз «Исламдин бинелу вахтара жигьаддин концепция» темадай диссертация хвена. Ам РФ-дин Президентдин къвалав гвай государстводин академиядин докторант тир. Диссертацияни гьазурнавай. Арухов РАН-дин этнополитикадин ахтармишунардай Центрадин илимдин къуллугъчи, ДГУ-да кардик квай Кеферпатан Кавказдин исламдин ахтармишунардай центрадин регьбердин заместитель тир.
Адан гъиликай вахтуни истемишнавай ва къенин юкъузни чи обществодиз лап герек ктабар хкатна: «Ваххабизм и духовенство в политической структуре саудовского общества: проблемы взаимоотношений власти и оппозиции», «Экстремизм в современном исламе», «Россия и Дагестан в новом геополитическом пространстве», «Новые ориентиры политики США в отношении стран исламской дуги нестабильности».
И ктабра алимди, политикди, государстводин деятелди Россияда сифте яз вири дуьньяда диндал бинеламиш хьанвай экстремизм, терроризм чукIуниз бязи къуватри гьикI куьмек гузватIа, и карди Кеферпатан Кавказда гьихьтин гьалар арадал гъизватIа ва абурун вилик пад гьикI кьун лазим ятIа, гьадакай кхьенва. Министрди, вичиз авай вири мумкинвилерикай менфят къачуна, дагъустанвияр къурхулувилик кутунвай гьерекатрин вилик пад кьазвай. Информациядин такьатрикай, динэгьлийрин собранийрикай, жемиятдин организацийрикай менфят къачузвай. Республикадин, уьлкведин итижар патал зегьмет чIугвазвай касдиз «Ватандин вилик лайихлувилерай» II дережадин медаль — орден, М. Шолохован медаль, РД-дин государстводин премия гана.
Загьир Сабирович пара къени, ачух, экуь, дамах гвачир, хушдаказ рафтарвалдай, алакьдай куьмек гудай жумарт кас тир. Адахъ вичин патав халис пешекарар, бажарагълу ксар кIватIдай, абур общество патал хийирлу, хъсан крар авунал желбдай алакьунар авай. 45 йисни тахьанмаз, ам дуьньядилай фена ингье къад йис хьанва. Адан экуь къамат гьамиша чи рикIера ава ва амукьда.
Нариман Ибрагьимов
