Месэла къарагъарзава

Лезги литературоведение илимдин къай­дада амай девирда чи шииратдин  тарих­дихъ авай деринвал XVIII асирдин сифте паюнив кьван агакьзавайди аквазвай: а чIавуз виридалайни фад чарчел­ кхьенвай, лезги чIалалди теснифнавай шиирдин чешне яз, Етим Эминан­ ата-бубайрикай тир Цилинг БукIади туь­кIуьр­навай цIарар ашкара тир.

Эхиримжи 30-35 йисан къене лезги шииратдикай кхьенвай ктабар, диссертацияр ва макъалаяр кIелайтIа, чи поэзиядин тарих 7-асирдив агакьдалди дерин хьанвайди аквазва, дегь заманайра хьайи­бур яз, гила чир хъхьанвайбур я лугьузвай са кьадар цIийи тIварар лите­ратурада пайда хьанва. Абурукай садбур, куьгьне девирра маса халкьарин шаирар яз, гила чпин ери-бине лезгийрикай я лугьуз ашкара хьанвайбур, муькуьбур, икьван чIавалди маса чIаларал шиирар кхьейбур яз, гила­ чпин тIварар лезги чIалалдини эсерар тес­нифайбурун хьиз акъатнавайбур, пуд лагьайбурни, лезги чIалал дегь заманайра шиирар кхьейбур яз, гила чпин тIварар машгьур хьанвайбур я.

Къе чаз и пуд лагьай жуьредин, дегь заманада лезги чIалал шиирар кхьейбур я лугьуз лезгийриз гила литератор Муьзеффер Меликмамедова малумарнавай­ Гуьлгер Таватакайни Лезги Гьамдидикай, журналист Этибар Багъирова чи ри­кIел гъанвай СтIур Далагьакай ва литератор Ризван Ризванова раиж авунвай Нихави Абу-Тагьиракайни Хиневи Зайнабакай фадлай авун герек тир, амма садрани я лезги литературоведенида, я лезги шииратдал рикI алайбурун арада­ тахьанвай ихтилатар ийиз кIанзава.

Виш йисан къене кьуьзуь жедай ­мажал тахьай «Гуьлгер Тават»

Башламишин чна ихтилат, дегь заманада лезги чIалал шиирар кхьейбурукай я лугьуз, лезгийриз литератор Муьзеффер Меликмамедова гила малумарнавай Гуьлгер Таватакай.

Бакуда лезги чIалал са тIимил вахтара акъатиз хьайи «ЧиРагъ» журналдин 2009-йисан октябрдиз экв акур 4-нумрада «Женгерай атай шаир» тIвар алай макъала авай. Журналдин жилдинал «VII виш йисан шаир Гуьлгер» кхьена кIелдайбуруз а тIвар кьунвай шаирдикай хабар ганвай. А хабардай журналда авай макъалада шаирдин ирид виш йис яш хьуникай ва я тахьайтIа шаир ирид лагьай асирда яшамиш хьуникай ихтилат физватIа чириз четин тиртIани, а макъаладай вичяй лезгийриз сифте яз Гуьлгер тIвар ва а тIвар алайда кхьейбур я лугьузвай шиирар чир хьанай, ибур лезгийриз чирай кас Бакуда яшамиш жезвай машгьур литератор Муьзеффер Меликмамедов тир.

2013-йисуз Вакъиф Гьажиагъаева (Муьш­­куьрвиди) туькIуьрай «Лезги поэзия­дин антология» мад гьа Бакуда чапдай акъат­най, ада гьатнавай шаиррин сиягь Гуьл­геран тIварцIелай башламишзавай.

А антологияда кхьенвай хьи, бес Гуьлге­ран «уьмуьрдин рекьикай, адан туь­кIуьрун­ри­­кай бегьем малуматар авач», абурукай­ чаз «литературадин рекьяй кьечIераг М. Ме­ликмамедова гайи макъаладай чир» хьанва­. Яни шаир я лугьузвай Гуьлгеракай «кье­чIе­раг» (аквадай гьаларай, и гаф лезги чIал ­«ми­хьи ийиз» алахънавайбурун кьетIен кIе­ретIдик квай антология туькIуьрайда «кье­чIин»­ (сафунай михьун) гафуникай «ахтармишдайди»­ гафунин эвез яз арадал гъанвай­ са затI я) М. Меликмамедова «ЧиРагъ» жур­­налдин 2009-йисан октябрдиз экв акур 4-нумрада вуч кхьенатIа, гьам я лезгийриз Гуьлгеракай чизвайди, лугьузва антология туькIуьрайда.

Амма антология туькIуьрайда, «кьечIераг­­­дал» алукьни тавуна, ада Гуьлгер тIвар алаз ашкара авур шаирдикай вичин антологияда Гуьлгер Тават авуна. Вичи сифте яз майдандиз акъудай шаирдин тIвар икI антологияда дегишарайдаз М. Меликмамедова «Самур» газетда туьгьмет авунай, ихьтин суал гана: «…шаир Гуьлгеран тIвар “ЧиРагъ” жур­налди «Гуьлгер Тават» хьиз къалурнавани?»

Инал лугьун герек я, лезги чIала инсандин ери къалурзавай гаф адан тIварцIин вилик кваз жеда, кьулухъ — ваъ. Мисал патал, Етим Эмина «гуьзел Тамум» кхьизвайди тир, «Тамум гуьзел» ваъ, ГьакI хьайила, дегь заманада хьана лугьузвай шаирдиз антология патал цIийи тIвар туькIуьрайда лезги чIалан къайдайралди «тават Гуьлгер» кхьин лазим тир, «Гуьлгер тават» ваъ.

Мад ана гьикI хьанатIани, гьа антологиядилай башламишна, лезги литературадин справочникра, литературадикай кхьизвай макъалайрани диссертацийра VII асирда яшамиш хьайи лезги шаирдин тIвар я лугьуз, «Гуьлгер Тават» тIвар къалурзава.

А шаирдин тIварцIин са пай 2013-йисуз туькIуьрнавай къундарма тирди якъиндаказ чир хьайидалай кьулухъ чавай а шаирдикай вичикай ва адан яратмишунрикай вуч лугьуз жеда?

Дикъетдивди кIелин гила 2009-йисуз «кье­чIерагди» Гуьлгеракай журналда кхьенвай макъала. Ада вичин макъалада тестикьарзава хьи, бес, 642-йисуз, Салман ибн Ра­биа кьиле аваз, арабар чи дагълариз атанай. Абурун хура, Гуьлгер тIвар алай руш кьиле аваз, лезгияр акъвазнай ва женгина телеф хьайи рушан тIвар лезгийри Гуьлгери вацIал эцигнай, вучиз лагьайтIа, а руш вацIун къвалав гвай, «гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада» аваз хьайи шегьердай тир. Садазни хабар авачир и тестикьарунриз­ къуват­ гун патал авторди кхьизва хьи, Гуьлгер кьиле аваз, лезгийри арабрихъ галаз тухвай женг ал-Ку­фиди вичин «Китаб ал-футух» тIвар алай ктабда Билистан шегьердин патав хьайи дяведикай ганвай малуматра къалурнава.

«КьечIерагдин» и гафариз дуьньядин тарихдин вакъиаяр фикирда аваз килигайтIа, абур къаравилидиз (анекдотдиз) ухшар ава. Ша чна фикир гун: Салман ибн Рабиа кьиле аваз, чи дагъларал гьужум авур арабар, авторди къалурзавайвал, 642-йисуз чи патариз акъатна, амма ал-Куфиди кхьенвай Билистан патал хьайи дяве 738-йисуз башламишна. Яни и вакъиайрин арада 96 йис ава. Эгер чна М. Меликмамедова гъизвай делилар гьахълубур яз гьисаба кьуртlа, акI жезва хьи, чи «лезги шаир» Гуьлгер, сакIани кьуьзуь жедай мажал тежез, 96 йисуз араб­рихъ галаз дяведа хьана. Амма ихьтин крар гьакъикъатдихъ галаз кьадайбур туш, абур къаравилийриз хас я.

Гуьлгеран тIвар Гуьлгери вацIун тIвар­цIихъ­ галкIурун патал автордиз арабрин чеш­мейрай Самур вацIун дереда аваз чизвай Лакз уьлкведин меркез Билистан, «гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада» хьайи­ди тир лагьана, Гуьлгери вацIун патав акъудун герек атана.

Я Агъа СтIалдал, я Вини СтIалдал, я амай лезги хуьрера садазни тийижир Гуьлгер тIварцIикай, а тIвар алаз хьайи шаирдикай Бакуда авай «кьечIерагдиз» гьинай хабар хьанатIа, ада кIелдайбуруз я «ЧиРагъ» журналда акъатай макъалада, я гьадалай кьулухъ маса чкада ачухарнач…

Гуьлгеракай рахайла, аданбур я лугьузвай яратмишунрикайни са-кьве гаф талгьана жедач. «ЧиРагъ» журналда М. Меликмамедова Гуьлгер шаирдинди я лугьузвай «Атана» тIвар алай «поэмани» ганва. И эсер гьи чешмедай ва я нин сивяй гьатнатIа авторди къалурзавач. Ана ихьтин цIарар ганва:

Айса угьар татуйлуз,

Чи тIэм хъсан кьатIуйлуз,

Сад хъхьана лезгни кас,

Гуда цIумдиз санал кьас…

Макъаладин авторди и цIарара авай «угьар» гафунихъ «араб» гафунин метлеб, «цIум» гафунихъ «зулумкар» гафунин метлеб ава лугьузва. И ва бендина авай маса гафарин ери-бине чирун лингвистриз туна, адан цIарарихъ галаз алакъа авай маса кьве кардиз чна фикир гун.

Сад лагьайди, и цIарарай «лезгни кас» кьилди-кьилдин миллетар тирди акваз­ва. Та­рихдин чешмейра «кас» тIвар алай кьилдин миллет хьайидакай са гафни авач. Ахьтин миллетдикай вичин яратмишунра­ М. Меликмамедова вичи алатай асирдин 90-йисара «Касар» поэма кхьенай, анани лезгияр­ «кас­рикай» хьана лугьузвай, Гуьлге­ран яратмишунра лезгиярни «касар» кьилди-кьилди миллетар хьанва. «Кье­чIе­раг­дин» ихьтин яратмишунар тарихдин чеш­меяр я лагьана­ гьисабун пара четин я. Мадни, Ирандин чIа­ларин гьар са пешекардиз хабар ава «кас» гаф фарс чIалай тирди ва адахъ миллет къалурдай метлеб авачирди, фарс чIал вич X асирда арадал атайди, акьван чIа­валди Ирандин чIалара «кас» гаф тахьайди.

Кьвед лагьайди, винидихъ къалурнавай бендинин цIарарин яргъивилиз чун килигин. Абур ирид-ирид слогдикай (гьижадикай) ибарат я. Лезги халкьдин манияр­ муьжуьд слогдин цIарарикай ибарат я. Бендинин цIар­цIе ирид слог хьун азербайжан­ халкьдин яратми­шунриз хас я. Ихтилат физвай девирда Кавказдиз туьркер акъатдалди­ гьеле 400 йис амай. Чи фикирдалди, и цIа­рар азербайжан халкьдин яратмишунрин таъсирдик квай авторди лезги чIалалди туь­кIуьрнава. VII-VIII ла­гьай асирра чпиз туьркер тийижир лезгийрин арада бажагьат ахьтин автор аваз хьанай…

ГьикI ятIани, вич дуьньядал хьайиди ва вичи шиирар кхьейди яз гьисабун патал са делилни илимдиз ашкара тушир М. Меликмамедова къалурнавай дишегьлидин Гуьлгер тIвар лезги шаиррин тIварарин арада са кьадар литераторри кхьизва, вични лезги поэзиядин «классикдин» тIвар я лагьана. Им къвезвай несилрин вилик жавабдарвал чидай халкьди кьабулдай кар яни?

(КьатI ама)

Мансур  Куьреви