ЦIийи йис алукьна, ял язавай йикъара зи телефондиз, тIвар акъат тавуна, зенг атана. Дишегьлидин сес рахана:

— Абдуселим тушни?

— Я, — лагьана за, яраб вуж ятIа лугьуз, фикирдик кваз.

— Ваз чир хьанач жеди, Фаизат я, Хожаева — рахана сес ЯркIи патан, мадни тайиндаказ лагьайтIа — Курхуьруьн нугъат галаз.

— Чир хьана, гьелбетда…

— Заз чун гьалтнайтIа кIанзавай ман. ЦIуд-цIувад йисан вилик вуна кхьей акьван хъсан очеркдин игит Мамедгьуьсейн Хожаеван югъ ква вилик. 15-февралдиз ам хайидалай инихъ 90 йис тамам жезва. 55 йиса аваз рагьметдиз фейи, амма хизандинни мукьвабурун, ярар-дустарин рикIелай садрани алат тийизвай адакай заз вуна мад сеферда кхьена кIанзавай…

Мамедгьуьсейн Хожаев­ 1935-йисуз Докъузпара райондин­ Мискискарин хуьре  дидедиз хьана. Нисрединан хизанда ам чӀехи велед тир. Вахт атайла, хуьруьн школадиз фена, ирид лагьай­ класс вири тарсарай хъсан къиме­тар аваз куьтягьна. Гьар са карда кӀвенкӀве хьун хас тир гада­дин­ вилик сифте сеферда уьмуьр­диз талукь суал акъвазна: гила вуч ийида, чара хуьрериз физ, кӀелунар давамардани, тахьайтӀа, вири та­яр-туьшер хьиз, колхоздин кIва­лахрал фидани, я туш дагълара кӀелерихъ ва данайрихъ гелкъведани? Мамеда кӀелунар давамарун кьетӀна. Виридалайни мукьвал алай школа-интернат Миг­ра­гъа авай. Амни — са кьадар мензилда. Гьафтеда кьве сеферда кӀва­лиз хквез, недай суьрсет тухуз, Мамеда юкьван школа медаль аваз  куьтягьна!

Гададин ва диде-бубадин вилик кьвед лагьай суал акъвазна: гила вуч ийида, гьи пеше къачуда?

Диде-бубадиз хва са кьадар мискискавиярни фадлай яшамиш жезвай Баку шегьердиз рекье тун асант яз акуна. Мамед ина индус­триядин институтдиз гьахьдайвал хьана. Сад лагьай курсунилай эгечӀна дагъустанви гадади муаллимринни санал кӀелзавай студентрин фикир вичел желбна. Ам курсунин староставиле, факультетдин комсоргвиле хкяна. Институт ада яру диплом къачуналди акьалтIарна.

НафтӀадин промышленностдин зурба карханаяр авай Бакуда яру диплом гвай пешекардиз кӀвалах гун шак алачир кар тир. Амма Мамедгьуьсейназ вичел хизандин вил алай Дагъус­тандиз хквез кӀан хьана. 1957-йисуз жегьил инженер-энергетик вичин зегьметдин рекьив «Дагестан­энерго» карханада эгечIна. Ам Каспийскдин ТЭЦ-дин инженервилин, кьве йис арадай фейила, электроцехдин начальниквилин къуллугърал эцигна.

Алакьунар авай Мамедгьуьсейн Хожаевакай, вичин анжах 26 йис яз,  КПСС-дин Дагъустандин обкомдин промышленностдин­ отделдин инструктор хьана­. Амма, вичин уьмуьр­дин асул метлеб­ энергетикадин рекье авайди гьиссна, ам элкъвена­ «Дагэнергодин»­ ре­монтринни эцигунрин уп­равле­нидин кьилин инженервилиз хтана. Ина ам Дагъус­тандин районар электричестводалди таъминарунин, сифте нубатда чӀехи напряженидин ЛЭП-ар тухунин ва гзаф маса  чӀехи зегьметар алай, зурба­ харжияр галай месэлаяр гьялунал­ машгъул хьана. Дагъустанда цӀийи ГЭС-ар эцигзавай. Сулакдал, Самурдал эцигдай станцийрин проектар гьазурзавай. Амма энерго­система — им неинки станцияр тир, гьакӀни электроэнергия санай масаниз агакьардай къурулушар яратмишун герек къвезвай. Вири и месэлаяр гваз ам «Правда»­, «Известия» газетриз кьван агакьна. Алимди уьл­кведин экономика патал важиблу месэлайрай тайин рекьер къалурзавай. Гьавиляй ихьтин дережаяр авай алим ва пешекар 1979-йисуз Москвадиз илимдин кӀвалахдал желбна. Ина ам са куьруь вахтунда лабораториядин заведующийвилелай «Энергосетьсбыт» Инсти­тутдин от­делдин руководителдин къуллугъдал кьван хкаж хьана. Ахпа СССР-дин Гос­пландин патав гвай кудай шейэринни энергетикадин комплексный месэлайрин Институтдиз хутахна. 1986-йисуз ада агалкьунрал­ди докторвилин диссертация хвена, гуьгъуьнлай профессорвилин­ тӀвар къачуна. И йисара, уьлкведин халкьдин майишатда кар кьетI ийидай дегишвилер физ эгечI­на­вайла, энергетика­дин экономика­ни цIийи рекьерал алудун патал­ илимдинни ахтармишунрин Институт арадиз гъун чара­суз хьанвай.  СССР-дин энерге­ти­кадин ва электрификациядин­ ми­­нистер­ст­во­ди и буржи Мамедгьуьсейн Хожаеван хиве тунай. 970 дав агакьна пешекарар желб авур цIийи Институтдин сад лагьай директорвиле чи ватанэгьли тестикьарнай. Ада вичин куьруь уьмуьр­да 150-далай виниз илимдин кӀва­ла­хар кхьена. Абурукай 4 монографияр я.

Гьеле Дагъустанда амаз Мамедгьуьсейн Нисрединовича са шу­муд йисуз Афгъанистанда­ энер­гетикадин рекьяй министр­дин меслятчи яз ва Иранда совет­рин энергетикрин регьбер яз кIва­­лахнай. Иранда чи уьлкведин­ куьмекдалди Исфагъандин «ТЭЦ эцигзавай. Афгъанистанда ам хьайи вахтар «Апрелдин инкъилабдал» ацалтнай. Адан вичин­ гъилин дафтарра и йикъарикай тамам очеркар кхьенва. «Вилералди акур касдин ихтилат» очеркда ада ягъ-ягъунар минис­терстводин дакӀардай гуьзетзава, абуруз вичин къиметни гузва. «Виликди, афгъан халкь! Зун рикӀивай вахъ гала!»

Гъурбатра авай йисара ада Шаркь патан классикрин шиират­ кӀелиз, жуван чӀалаз таржумаяр ийиз эгечӀна. Гафунин, фикир­дин устад хьиз, ам рангарин устадни тир. Хизанди ада гъиливди чӀу­гунвай «Дидедин портрет», «Къешенг дишегьли» ва маса шикилар багьа аманатар яз хуьзва.

Халкьдин арада лугьудайвал, рекьиз гьайиф кас тир Мамедгьуьсейн. Адан 1990-йисан са дафтарда  ихьтин цIарар ава: «Алай макъамда зун кьена виже къведач. Захъ гьеле масадбурун игь­­тияжвал ава. Зун яшамиш хьун герек я!»

ЧӀехи мурадар амаз, анжах 55 йис хьанваз, 1990-йисан 26-декабрдин адетдин хъуьтӀуьн юкъуз Мамедгьуьсейн Нисрединович рагьметдиз фена. Мурадар сифте нубатда хизандихъ, веледрихъ галаз алакъалубур тир. Руш Эльмиради, медицинадин рехъ хкяна, Халкьарин Дуствилин университет (РУДН), хва Набиди МГУ-дин механикадинни математикадин фа­­культет яру дипломралди куьтягьнавай. Наби МГУ-дин математикадин отделенидин аспирантурадизни гьахьнавай. Амма, эгер Эльмиради адаз хтулар метIерал кьадай бахт къалурнавайтIа, Наби гьеле эвленмиш хьанвачир.

Фаизат Фатуллаевнади рикIел хкизвайвал, Наби вичин бубадихъ­ гзаф агъунвай, гьар са карда адалай чешне къачузвай хва тир. Аламатдин алакьунар, чирвилер авай, гележег машгьурвиле хьун герек тир хва.

— Зи рикIелай гьич алатдач, — лугьузва дидеди, — зун Набидин гъилни кьуна куьчеда къекъвезвай. Адан кьуд йисни тушир. Гьисабунар чирзавай за адаз: вишел кьван гьисабна, агъзуррал элячIна аял, миллионрикай, миллиардрикай рахана. Аламат хьана зун. Гзафбур аламат хьайиди я адан крарал…

Набиди Ирандани Афгъанис­танда советрин пешекаррин аялар патал мектебра, Махачкъала­дин 4-нумрадин мектебда кIелай­ди я. Диде Фаизата рикIел хкизвайвал, Набиди 6-классда Афгъа­нистанда кIелзавай. Гададин аламатар акурла, педсоветди ам, 7-класс арадай акъайна, 8-классдиз акъудунин къарар кьабулнай. Амма диде-бубади ихтияр ганачир. 8-классда авайла ам, вичи-вичиз рекьер-хуьлер жагъурна,  математикадай кьетIен чирвилер авайбур патал тир Колмогорован мектебдик экечIнай, са йисалай — МГУ-дин физфакдин патав гвай  школадик.

-10-класс тарифлудаказ куь­тягь­навайтIани, чна МГУ-да кIе­лун­ кьетIнавай хциз куьмек яз кьве репетитор кьунай. МГУ-да кIва­лахзавай илимрин кандидатар, — чина бахтлувилин хъвер аваз ихтилатзава Фаизат Фатуллаевнади. — Са шумуд йикъалай­ чир жезва чаз — репетиторри адахъ галаз кIвалахзамач. Къалабу­лух акатна,­ фена зун. «Куь хциз репетиторар герекзавач, ада задачаяр чи дережада аваз гьалзава», — лагьанай абуру.

Аттестатда анжах 5-ар авай «жаван гений» (вузда Набидал гьахьтин тIвар акьалтнай) МГУ-дин механикадинни математикадин факультетдин  студент хьана. Вичин курсунилай артух вахт ада чIехи курсарихъ галаз акъуддай, аспирантар ва жегьил преподавателар патал лекцийра, семинарра ацукьиз, сад лагьай курсунин студент яз, ада чIехи курсарин арада жезвай конкурсра сифте чкаяр кьаз хьана.

1990-йисуз Набиди МГУ-дин мехмат вадралди куьтягьна ва, пакадал тевгьена, ам гьа и университетдин аспирантурадик экечIна.

— И чIавузни ада вичин къилих къалурна. Адет яз, илимдин руководитель кафедради тайинарзавайди я. Набидиз, тIвар зи рикIел аламач, са академик тайинарна. Рази хьанач Наби, арза кхьена, фена, кафедрадивай вичиз илимрин доктор, профессор В. Чубари­кован гуьзчивилик кIанзавайди ма­лумарна. Гена академик, «жаван­ генийдин» гъавурда акьунай, Набиди илимдин кандидатвилин диссертация хуьдайла, иштиракна­, ада кIвалахдиз чIехи къиметни ганай. Набиди мягьтеларнай абур: адан гъиле кхьинар алай чар кьванни авачир,  суалриз ада, гаф сиве амаз, жавабар гузвай, — рикIел хкизва Фаизат Фатуллаевнади.

Икьван гурлуз кьиле фейи ва Набидиз физикадинни математикадин илимрин кандидатвилин тIвар гайи 1994-йисан 25-февралдин югъ Хожаеврин хизандин виридалайни бахтлу йикъарикай сад хьана. Залан азарди кIеве тунвай, къе-пака вичин уьмуьр куьтягь жедайди аян тир Мамедгьуьсейнан мецелай уьмуьрдин юлдашдиз ихьтин гафар алатнай:

«Фаизат, играмиди, Наби, дип­лом къачуна, илимдин кандидат жеда, эгер адаз Дагъустандиз­ хъфиз, ана кIвалахиз кIан хьайи­тIа, виликай рехъ ямир, хиве яхъ заз. Ам адан ватан я, мукьвабур, багърияр гьана ава, кьецI гуз тахьуй аялдиз».

ГьакI хьунни авуна — диплом гъилиз атай са шумуд йикъалай хизан Махачкъаладиз хтана. ДГТУ-дин ректор Маил Аминова кIвалах кIанз атай жегьил алим хушдаказ кьабулна.

— Агакьнава чав ви агалкьунрикай, — лагьана М. Аминова, — приказ авайдай яхъ!

Пуд йис бахтлудаказ фена, На­би эвленмишни хьана. Амма Мамедгьуьсейнан хизанди гьакьван­ хъсанвилер авур багърияр кутуг­ тавур мидявилерив эгечIайла, рикI хана, абур Москвадиз хъфена­. Набидини, Фаизатани чпин пе­шейрай Халкьарин дуствилин университетда  кIвалахиз эгечIна. Набиди илимдин докторвиликайни­ фикирзавай, темани хкянавай­. Гьа­виляй ам сифте нубатда В. Н Чубарикован кьилив фенай. Пара­ шад хьанай профессордиз. «Зун инанмиш я, вуна, Наби, докторвилин диссертация са йисуз-йисни зура кхьида. Амма са месэла ава: вуна хкянавай тема пара четинди я, гьавиляй оппонентар, кIвалах тухудай тешкилат  тайинарун кьиле тефидай кар я. Акьван четин темадай кIвалахдив садни агатдач».

Гуьгьуьлар чIур хьайи Набиди хизандихъ галаз­ ягъай юкIвар-чипIери ам вични, кIвалахни туна, дарвиле аваз,  докторвилин диссертациядал машгъул хьун гьелелиг чарасуз  туширдахъ инанмишарна. Дидединни авай са хцин гуьгьуьлар мад са карди чIурна — 14 йисуз санал яшамиш жез, Набидин сусаз велед хьанач.

— Гьам я зи мурад, — лугьузва Фаизат Фатуллаевнади, — жувал чан аламаз, Наби эвленмиш хъхьана­, ада зи метIерал хтул гъана акун. Гзаф умудлу я зун, адаз вичин кьисмет ахкъатда, са кутугай дишегьли гьалтда. Пара секин, дамах гвачир, утанмишвал квай, амма, вичин бубадихъ хьиз, мягькем къилих, умудар крариз элкъуьрдай руьгьдин къуватар квай кас я зи Наби…

И йикъара Хожаеврин хизанда­ рахунар гьеле 35 йис идалай вилик 55 йисан яшда аваз рагьметдиз фейи Мамедгьуьсейнакай я. Гзаф ярар-дустари, мукьва-кьилийри зен­­­гер ийизва, неинки­ вичин ту­хум­­дин ва хуьруьн, гьакI респуб­ли­кадин ва уьлкведин тIвар­ни хкажиз алакьай кас рикIел хкизва.

Мамедгьуьсейн Нисрединович Хожаеван экуь къамат ам чидай, адахъ галаз санал кӀвалахай­бурун рикIера, ам мад са куьнивни эвез ийиз тежедай багьади яз  гьар садан руьгьда сагъдиз ва ишигълуз амукьзава. «Ада вичини гьакI лугьудай, — рикIел хкизва Фаизат Фатуллаевнади, — «Виридалайни хъсан памятник — им вун рикIелай алуд тавун я».

Абдуселим  Исмаилов,

Дагъустандин халкьдин ­писатель