Туризм

Алай вахтунда Россиядин гьукуматди туризмдин хел вилик тухуниз еке фикир гузва. Тестикь хьайивал, туризм уьлкведин хазинадиз алава къазанжияр гъидай хилез элкъвезва. Гьавиляй вири регионра туризм вилик тухудай серенжемар кьабулзава. Гьа гьисабдай яз, — Дагъустандани. Зи ри­кIе­лай советрин девир алатнавач.­ Гатун­ варцара Махачкъаладин, Каспийскдин, Избербашдин, Дербентдин, Белиждин, Приморскдин гьуьлуьн къерехар, пляжар Совет­рин  Союздин вири республикайрай къвезвай инсанрив — турист­рив ацIана жедай. Са шумуд чкада мугьманар кьабулзавай туристрин базаяр (кIвалер, лагерар), санаторияр, мугьманханаяр, курортар авай. Инсанар хушвилелди Дагъларин уьлкведиз къвезвай. Советрин Союз чкIайла, Кеферпатан Кавказдин республикайра дявейрик цIай кутурла, федеральный СМИ-рин журналистри «Кавказдин миллетдин чин алайбур» ибара майдандиз акъудайла ва Дагъустандикай анжах татугай, чIуру хабарар гудайла мугьманар пара хушвилелди, гьуьрметдивди кьабулдай адет авай республикадиз инсанар хтанач. Гзафбуру фикирнай хьи, ихьтин гьал яргъалди амукьда. АкI хьанач. Уьлкведин ва республикадин регьберри герек вири серенжемар кьабулна. Сиясат, экономика, яшайиш къайдадик кутун, инсанрин патай гьукумдиз ихтибар авун чкадал хкун, гьалар хъсан патахъ дегишарун регьят акъвазнач. Амма чIугур зегьметдин, алахъунрин нетижаяр   къе виридаз аквазва. Кьилинди ам я хьи, Россиядин агьалийриз Дагъларин уьлкве цIийи кьилелай ачух жезва. И гьакъикъатдикай чи республикадиз атай мугьманрин суьгьбетри шагьидвалзава.

2024-йисан 1-август. Ирина, Самара. «Хиве кьазва, за садрани Дагъустандиз ял ягъиз финикай фикир авурди туш. Гьамиша акI жедай хьи, ана авай инсанар гуя векъибур, писбур я, чкани татугайди я. Амма аниз фена хтай гъуьлуьн стхади авур суьгьбетри зи фикирар дегишарна.

Чна сифте Избербаш хкяна. «Резидент плаза» мугьманханада 1 югъ акъудда лагьай чун муьжуьд юкъуз амукьна. Ял ягъун патал вири авай: гьуьл, дагъ, пара тIямлу емишар. Иллаки шефтелар, машмашар, чуьхверар иштагьдивди тIуьна.

Емишрин мижеярни пара дадлубур я. Машмашрин мижеяр чна кIвализни хкана. Инсанар гьуьр­метлубур, рикIиз хуш жедайбур я. Дербентдин къеледи, Сулакдин­ дагьарди чун гьейранар­на. Хуч­ни­дин чарчардик чуьхуьнагарна, Ава­данда экранопландин патав­ ши­килар яна. Лап куьрелди ла­гьай­тIа, Дагъустан — им гуьрчег тIе­биат, регьимлу инсанар, Каспий­дин чими гьуьл, тIямлу хуьрекар­, емишар, майваяр я. Виридаз аниз фин теклифзава. Мумкинвал хьанмазди, зун  аниз мад хъфида».

Александра, 2024-йисан 12- ­ноябрь. Мурманск «Дагъустан вичел гьейранвалдай чка я. Къадим Дербентдал, адан къеледал, Кас­пийскдин пляжрал, чими, михьи гьуьлуьн цел, хизанди ял ядай «Глав-рыба» паркунал, дагъларин­ гуьрчег тIебиатдал ашукь хьана чун. Хуьрекрин дадлувални хуш хьана. Чкадин емишар, майваяр­ гекъигиз тежедай ширинбур, тIям­лубур я. Инсанрин патай анжах милайимвал, гьуьрмет, эдеблувал акуна».

Михаил, 2024-йисан 26-август, Москва. «Дагъустан маса са региондивни гекъигиз жедач. Анин гьавани масад, чимивал, къенивал галайди, Дагъустандин ерияр, инсанар чпел гьар сад ашукьардайбур я. Инин тIебиатдихъни бинейрин къадимлувал, тазавал, михьивал, аламатдин кьетIенвал ава. Заз Дербент, Самурдин там, Ахцегьрин, Хунзахдин дереяр акуна. Гьар са касдин фикир желбдай чкаяр я. Дагъустанвияр мугьманрив эгечIзавай тегьерни вичиз тешпигь авачирди я».

Дагъустандихъ туризмдин, хизанарни галаз ял ягъунин, сагъламвал мягькемар хъувунин ва гьакI региондин экономика, яша­йиш­ вилик тухунин рекьяй еке мумкинвилер ава. Икьван гагьди абурукай тамамвилелди менфят къачузвачир. И месэла гьялуниз кьецI гузвай гзаф себебар авай. Гила абур са-сад арадай акъудзава. Эгер 2015-йисалди республикада  туризмдин рекьяй агентство авайди тиртIа, къе и важиблу хилез РД-дин туризмдин ва халкьдин художественный сеняткарвилин рекьяй министерстводи регьбервал гуз цIуд йис жезва. КIвалахдин нетижаярни виле акьадайбур я. Эгер 2008-йисуз республикадиз 198 агъзур турист атанатIа, 2024-йисуз и рекъем 1,8 миллиондилай алатна. Вири шегьерра, иллаки Каспий гьуьлуьн къерехда авай хейлин районра йисалай-суз цIийи-цIийи мугьманханаяр, ял ядай базаяр, кIвалер, кафеяр, ресторанар, туризмдин индустриядиз хас маса имаратар, идараяр пайда жезва.  Гьа са вахтунда бейкар инсанриз кIвалахдай мумкинвални гузва.

Уьлкведа туризмдин хел вилик тухунив гила гьукумдин органар масакIа эгечIзава. Идаз, гьелбетда, коллективный западди чи уьлкведал илитIнавай кьван къадагъайрини таъсирна. Анжах алай йисуз РФ-дин гьукуматди регионра туризм вилик тухуниз 27 млрд манат чара ийизва. Къе дуьньядин кьуд патахъ физвай Россиядин туристри туризмдин чкадин маршрутар хкязава. Са рахунни алач, абурук Дагъустанни акатзава.

2016-йисуз, «Кеферпатан Кав­каздин курортар» АО вичин кIва­лахдив эгечIна. Кьибледин и регионда туризм вилик тухунин­ мураддалди туриствилинни рекреационный 6 комплекс арадал­ гъана. Кьвед — Дагъустандани. «Кас­пийскдин» кластердик — гьуьлуьн къерехда авай Къарабудахкент, Къаякент, Дербент ва Мегьарамдхуьруьн районрин мулкар, «Матлас» кластердик Хунзах район акатзава. Инра туризмдихъ галаз­ алакъалу имаратар ва маса дараматар  эцигзава, мугьманри хъсандиз ял ядай шартIар тешкилзава, цIийи маршрутар ачухзава.

РД-дин туризмдин ва халкьдин художественный сеняткар­вилин рекьяй министерстводи тайинарнавай ва Россиядин майданда малум хьанвай 19 маршрут кардик ква. Абурукай лап машгьурбурук акатзава: «Дербент-Россиядин кьиб­­ледин варар», «Сулакдин дагьар — тIебиатдин аламат», «Самурдин там — кьибледин мах», «Гуниб — Дагъустандин безег», «Кас­пийдин къерехдаллай шегьер», «Ахцегьрин яржар», «Къумтуркъаладин хазина. Къумадин тепе Сарыкъум», «Дагъустандин къачуз тежер минараяр», «СтIал Сулейманан ватандиз — сиягьат», «Кубачи — заргаррин хуьр», «Расул Гьамзатован тухумдин муг», «Къизляр — П. Багратионан ватан»…

Виридакай рахун тавуртIани, Кьиблепатан Дагъустандин туристрин маршрутрикай суьгьбет­ авун лазим я. ГьикI лагьайтIа, алай вахтунда чи хуьрерин садрани масанрихъ тефизвай агьалиярни яваш-яваш сиягьатриз физ эгечIнава. Абуру чпиз такур чкаяр ачухзава, ватандин гуьрчег чкайрал, тарихдин имаратрал гьейранвалзава.

Шалбуз дагъ фадлай вири Кавказда машгьур чка я. Гатун варцара дагъдин пак кукIушрал вишералди мусурманар хкаж жезва. Абуру садакьаяр гузва, Аллагь-Тааладиз дуьаяр ийизва, мурадар кьилиз акъудун тIалабзава. Эхиримжи йисара Шалбуз дагъдиз хкаж жезвай туристрин кьадарни гзаф жезва. «Мурадрин жигъирдай» абур Эренлардал, Сулейманан пIирел, Замзамдин вирел физва. Къейд авун лазим я хьи, Сулейманан сурал — пIирел Мавзолей эцигнава, къецепад мармардин къванералди безетмишнава, къенепад лезги гамари, халичайри гуьрчегарзава. Сулейманан пIир къадим Лгарин хуьрени ава. Са рахунни алач, туристри Шалбуз дагъдикай, Сулейманакай  белед­ри ахъайдай риваятрихъ, кьисайрихъ хушвилелди яб акалда.

Гьелбетда, Ахцегь дередихъ илифай туристриз сифте нубатда лезги халкьдин Игитвилин эпосдин игит Шарвилидикай, адан тур кIевнавай КIелед хивекай ван жеда, 222 кIарцIин гурарай хкаж хьайила, ротонда аквада. Район­дин мулкунал халкьдин тарихди­кай, культурадикай ихтилатзавай­ гзаф имаратар ала: жуьмя мис­кIин, Ахцегьрин къеле, куьгьне муькъвер, краеведенидин музей, чими ва дармандин ятарин гьамамар, Цуругърин чарчар, Хуьруьг­рин там, Хуьруьг Тагьиран ва Валентин Эмирован паркар, милли архитектурадин имаратар — къадим хуьрер…

Самурдин там, дугъриданни­, кьибледин мах я. Ам Россияда авайни-авачир субтропикрин са там я эхир. Надир тарарни, вири­дуьньядин ирс яз, Юнеско-дин сиягьда гьатнава. Миллион йисар идалай вилик арадал атай реликтадин тамун амукьаяр хуьн патал ана Самурдин милли парк тешкилнава. Зурба тарари, абурал алчуд хьанвай сармашухри, жуьреба-жуьре вад вишелай виниз набататри (гзафбур Россиядин ва Дагъустандин Яру ктабриз акъуднава), орхидейри инсандив алатай девирриз сиягьат ийиз тазва. Ада вич халис махуниз аватнавайда хьиз гьиссда. Самурдин там лап надир гьайванрин, къушарин маканни я.

Экологиядин «ТIебиатдин ктаб» жигъирда къекъуьнни аламат тушни бес!  Вун гьикI гьейран жедач, 35 метрдиз хкаж хьанвай, гьяркьуь (12 касдивайни элкъве­на хурухда кьаз тежедай) тандин чинардин (платан) 700 йисан­ тар, мурк хьиз къайи михьи-михьи яд авай кIамар, девейриз, къуша­риз­, гьайванриз ухшар тарар акур­ла. Гьелбетда, беледри турис­тар Тагьирхуьруьн-Къазмай­рал багъ­манчи-селекционер Тимур­ Гьаби­бован багъдизни тухуда. Ина абуру Россиядин маса регионра­ (Краснодардин край квачиз) битмиш тежезвай яд уьлквейрин­ емишрин дад аквада. Приморск­дин балугърин майишатдал кьил чIугвада, Каспий гьуьлуьн чими це чуьхуьнагарда.

СтIал Сулейманан районда туристри еке итиж ийизвай чкайрик сифте нубатда ХХ асирдин Гомер, Дагъустандин халкьдин шаир Сулейманан КIвал-музей, машгьур алим, просветитель, тарихчи, шаир Алкьвадар Гьасан эфендидин музей, НуьцIуьгърин минара, КIварчагърин ва Кьулан СтIалрин XVI-XVIII асиррин мавзолеяр, Вини СтIалрин мискIин, Зизикрин дагьар, Кьасумхуьруьн тIебиатдин заказник акатзава.

Кьиблепатан Дагъустанда­ мугь­­манрин, туристрин рикI ацукь­­дай чкаяр, фикир желбдай­ шейэр­ мад ава. Тарихдин, архи­тек­тура­дин имаратар, милли хуьрекар, чехирар, виниз тир еридин­ тIямлу емишар, майваяр, тIе­биат­дин заповедникар, гурлу ва­цIар, такабурлу дагълар, гьамга цин булахар, хуьруьн майишатдин мулкар…

Туризмдин хел мадни вилик тухун патал республикада тайин кIвалах тухузва. Малум тирвал, къе регионда гьуьлуьн, дагъдин, сагъламвилин, илимдинни чирви­лерин, спортдин, экология­дин, эт­нокультурадин, хуьруьн, маш­гъу­латрин, промышленный туризм­ кардик акатнава. Икьван чIа­валди туьш тахьай рафтингдин­, SUP-сер­фингдин, зиплайндин, па­раплан­дин, балкIанраллаз дагъ­лариз фи­нин туризмдин жуьрейризни рехъ ачухзава. Гьа ихьтин­ машгъулат­рал, спортдал рикI алай­бурни къвез­ва республикадиз.

Къе вири гъавурда гьатнава хьи, туризм республика гзаф рекьерай вилик тухуниз куьмек гудай хел я. Авунвай крарилай хъийидайбурни гзаф ава. Турист­ри чи гуьзел макандал, инсанрин хуш раф­тарвилел, милли хуьрек­рал, ня­метрал гьейранвалза­вай­­вал, бя­зи­ татугайвилерилай­ наразивал­ни ийизва. Илла­ки яшайишдин, ял ядай къулай шартIар лазим къайдада тешкилиз хьанвач. Ксудай, ял ядай кIвалер, недай-хъвадай карханаяр, гьар чIавуз инсандиз герек къвезвай яшайишдин идараяр, банкоматар виринра авач. И ва маса нукьсанарни, энгел тавуна, арадай акъудиз хьайитIа, респуб­ликадиз къвезвай туристрин кьадар мадни ва мадни артух жеда.

Нариман  Ибрагьимов