«Халкьдин халис искусство, культура, бажарагъ вичив къадирлувилелди эгечIун лазим къвезвай мирг я, ам балкIандихъ галаз са арабадик кутуна виже къведач».

А.С. Пушкин

Алай аямда халкьдин милли искусство квахьунин еке хаталувилик квайди сир туш. Ам руквадик акатай къизилдин кIу­суниз ухшар хьанва, нур гузвайди виридаз аквазватIани, гьайиф хьи, ам кваз кьазвач, адаз фикир гудайбур тIимил жезва. Дугъриданни, халис искусстводиз зайифвал хас я: адавай вичин иесивал ийиз, вич хуьз жедач. Амма адахъ рикI кузвай инсанар амай кьван гагьда ам амукьда. Гьа ихьтинбурукай садакай — Нуьгьова Бесен Багьаудиновнадикай — чна агъадихъ суьгьбетда. Зи ватанэгьли вичикай кхьена кIандай кас туширвиляй, искусстводал машгъулбурун арада адан тIвар сейли ятIани, гзафбуруз ам чидач.

Нуьгьоврин асул бине Кьурагь райондин къадим Кьуьчхуьрай я. Абурун тухумдин чIехи векилар вири гамар храдай устадар тир, гъилин и сеняткарвал абуру несилдилай несилдал агакьарзавай.  Абур гьакIни къизилдин гъаларалди парчадал нехиш атIунални машгъул тир. Вилик девирра, са акьван яргъал тушир вахтара, парчадал нехиш атIун лезги рушариз мажбуридаказ чир хьана кIанзавай сеняткарвал тир. Ам чирунив руш гьеле гъвечIизамаз эгечIдай. ЧIехи несилрин векилрихъ галаз жегьил рушарини гамар храдай, парчадал нехиш атIудай. Гьа ихьтин, вичив чIехи дидейрилай и сеняткарвал агакьайбурукай тир Бесен Багьаудиновна Дагъустандин М.А. Жемалан тIварунихъ галай художественный училищедин гамар хурунин отделенидиз гьахьна. Ина ам художественный вышивкадални рикIивай машгъул хьана ва и сеняткарвал адаз акьван хъсандиз чир хьана хьи, руша парчадал лезги гамарин нехишар атIузвай.

1982-йисуз училище акьалтIарай Б. Нуь­гьовадиз ДАССР-дин художественный промышленностдин илимдинни ахтармишунрин­ институтдиз (НИИ) кIвалахал теклифна. Ина ада, СССР чкIана ва Москвада НИИ-дин кьилин центрада кIвалах акъваздалди, институт агалдалди зегьмет чIугуна. Яргъал йисар чи ватанэгьлиди лезги гамарин нехишар ва техникадин шикилар арадал гъуниз бахшна. Ам лезги вири районра къекъвена. Гзаф хуьрерин мискIинра ва музейра амай куьгьне гамарин нехишар квахь тавун, абурун тамам нехишар арадал гъун патал чалишмишвална. Тариф авун туш, Б. Нуьгьовади и рекьяй еке зегьмет чIугуна. Гьа са вахтунда ам гьар са нехиш арадал гъунив рикI гваз эгечIна, вичин патай куьлуь са вуч ятIани кухтуналди, адавай вичин «кьетIен хатI» арадал гъиз алакьна. Чи миллет­дин векилрикай ам гамарин нехиш пар­чадал акъудай ва тамам гамар­ кьван чIехи парчайрал гъилелди нехиш атIай сад лагьай дишегьли я. Ам ДАССР-да виридалайни хъсан художникрикай сад яз раиж хьана, къенин юкъузни адан дережа кьакьанди яз ама.

Бесен Нуьгьовадин гъиликай хкатнавай нехишриз табасаранвийрин гамарин фабрикайри екез итижзавай, гьикI хьи, гьукуматдин чIехи заказар агакьзавай абуруз гамарал кIвалахдай художникар герекзавай. И вахтунда лезги районра лагьайтIа, гьалар чIуру тир, «менфятлу туширвиляй» («нерентабельность») къарар алаз, фабрикаяр сад-садан гуьгъуьналлаз агалзавай­. Ихьтин шартIара бажарагълу пешекар кIвалахдай чка авачиз амукьнавай…

Амма Бесен Багьаудиновна лезги гамарин нехишдин бинедаллаз чпихъ тешпигь авачир затIар арадал­ гъунал элячIна: вышивкадин куьмекдалди­ ам парчадал нехиш акъудунал машгъул хьунив эгечIна. 2001-йисуз Дагъустанда­ декоративно-прикладной искусстводал маш­гъул ксарин выставкада къалурай адан кIва­лахриз виниз тир къимет гана. 2002-йисуз ада кьвед лагьай сеферда иштиракна. Художественный вышивкадай ада 1-чка кьуна. Адан кIвалахрал тамашачияр ва къецепатан уьлквейрин мугьманар гьейран яз амукьна, вири кIвалахриз виниз тир къимет гана.

2005-йисуз Б. Нуьгьовади Германиядин Франкфурт-на-Майне шегьерда кьиле фейи халкьдин яратмишунрин международный «Ambiente», чи уьлкведа кьиле фейи «Hometex» выставкайра иштиракна. 2019-йисуз адаз Пятигорск шегьерда кьиле фейи Вирироссиядин халкьдин искусстводин выставкада юкьван ва гъвечIи гамар къалурдай мумкинвал хьана. Абурухъ кьве кьетIенвал авай: лезги гамарин чешнейрин бинедаллаз (яни гамарин чешне) вышивкадин (яни гъилин сеняткарвилин) гуьрчегвал къалурнавай. Гуьгъуьнин йисара ада «Дагъустандин декоративно-прикладной искусство» (2020-йис), «Дагъустандин мотивар» (2022-йис, Элиста), «Устад — къизилдин гъилер» (2022-йис, гамар номинацияда ада 2-чка кьуна) конкурсра, Вирироссиядин «Адетар хуьзвайбур» (2023-йис) фестивалда иштиракна.

Эхиримжи 20-далай виниз йисара Бесен Багьаудиновнади, кьилди ксарилай къвезвай заказар кьилиз акъудун яз, вышивкадал датIана кIвалах давамарзава. Ада, гамунин гьар са кваг вегьедай хьиз, пек-парталдал, шаларални шарфарал, кIвалин пердейрални картинайрал (ва икI мад) нехишар акъудзава. Бесен Нуьгьовади лезги гамарин нехиш атIанвай пердейри низ чида гьикьван ксарин кIвалер безетмишзаватIа, абуруз кьетIен, лугьурвал, милли колорит багъишнаватIа! Абурал нехиш акьван еке устадвилелди атIанва хьи, гьатта пешекарарни гьейранарзава. Эхь, са девирда тIвар-ван акъатай чи гамарин — халкьдин дамахдин — алай вахтунда дуьньядин музейра (гьа гьисабдай яз, Великобританиядин (Викториядин ва Альбертан музей), Германиядин (исламдин искусстводин музей) ва Европадин хсуси коллекцийра хуьзвай гамарин чешнейрин нехишри ва абурун паяри (фрагмент) еке чка кьазва, инсанриз «цIийи кIалубда» аваз къуллугъзава. Къадим девирар рикIел хкайтIа, лезгийриз пердейрал, суфрайрал, месерал, пек-парталдал (ва икI мад) нехиш атIуз чизвай. Винидихъни къейднавайвал, гам хурунихъ галаз сад хьиз, и сеняткарвални рушарив чпин дидейрилай, халайривай, эмейривай агакьзавай. Гъуьлуьз физвай рушав, адет яз, вичи хранвай гам, халича, нехиш атIанвай шейэрни жедайди тир.

Гьайиф хьи, иллаки Советрин Союз чкIайла, гамарин фабрикайрихъни (артелар, цехар) «чIуру азар галукьна». Гъили храй гамар, чичIедин халичаяр,  гзафбуруз герек яз, хкIамаз амукьнач. Дуьньядин чарх маса патахъ элкъвенвай девирда, халкьдин сеняткарвилив, кьетIен искусстводив къидирсузвилелди эгечIун яз, чи миллетдин векилрикай гзафбуру абур Туьркиядай гъизвай паласрихъ дегишарна. Мадни чIурувал ам тир хьи, чи халкьдин къадим девиррин нехишар субутдай делилар квадарна. Каталог­ра гьат тавур, чпихъ паспортар авачир гамарни халичаяр «руг хьана». Гел чизвайбурайни кьил акъудиз хъхьанач. Яргъал тефена, табасаранрин гамарикай рахайтIа, абуру чи гамарин вири чешнеяр чпин кIвачихъ яна. Абура лезги нехиш ишлемишнавайди, я тахьайтIа, техникадин шикил арадал гъайи касдин тIвар къейд тавун анихъ амукьрай, гьатта абур чпинбур яз раижнава. Гьа гьисабдай яз, Бесен Нуьгьовади арадал гъайи техникадин шикиларни абуру чпинбур, яни табасаранринбур яз, жуьреба-жуьре выставкайра ва конкурсра къалурзава. Чи ватанэгьли художникдин гъиликай хкатнавай чешнейрай табасаранвийри хранвай гьич са гамунални квез адан тIвар аквадач. Мисал яз, Хив районда вичихъ фабрика авай Ариф Сулейманова Бесен Нуьгьовадин чешнейрай хранвай гамар «табасаранрин гамар» яз Россияда ва адалай къецени низ чида кьван гьикьван маса ганватIа. Им гьич кутугнавай, рехъ гана кIандай кар туштIани, чи халкь ахварай сакIани аватзавач…

Гьайиф чIугунивди мадни къейд ийиз кIанзавай кар ам я хьи, къадим вахтара чи халкьдин декоративно-прикладной искусствода кьетIен чка кьазвай художественный вышивкадин иесивални масадбуру хъувуна. Чи виридалайни хъсан нехишар, чпел «Азербайжандин сифтегьан вышивка» лишан алаз, дуьньядин виридалайни хъсан музейра хуьзва. Абура ва чи къадим девиррин гамара сад хьтин нехишар гзаф гьалтзава. Чна винидихъ къейднавайвал, Бесен Нуьгьовади, къадим гьа и нехишрал бинеламиш хьана, вышивка арадал гъанва.

Бесен Багьаудиновна, гамар хурунин сирер чизвай чи мад са ватанэгьли Бесира Мусаева хьтин пешекарриз лазим шартIар тешкилна, кIелунинни производстводин центр арадал гъайитIа, йисалай-суз чавай мадни яргъаз къакъатзавай сеняткарвилерал — гамар хурунал ва вышивка атIунал —  «чан хкиз» алахъайтIа, акьалтIай хъсан кар жеда. Советрин девирда ва адалай кьулухъни яргъал йисара дерин чирвилерни виниз тир пешекарвал авай абурун тежрибадикай чна менфят къачуна кIанда. Пака геж жеда. Чахъ ватанпересар ава. Чун садвал авай халкь я. Гьа и садвиликай чна жезмай кьван фад менфят къачуна кIанда.

Шерибан  Пашаева

*  *  *

Редакциядин патай. Макъаладин автор, чи халкьдин, адан искусстводин гележегдихъ рикI кузвай Шерибан Пашаева­, къадим девирдин гамарикай, вышивкадикай ва и рекьерай машгьур устадрикай материалар жагъурунал машгъул яз гзаф йисар я. Ав­торди, абур жагъурунал хьиз, абурукай менфят къачунални, абурун иесивал­ хъуву­нални кар алайдал фикир желбзава. Ада чи халкьдин гъилин вири сенят­карвилерин ирсинин ва декоративно-прик­ладной искусст­водин иесивал хъувун патал чахъ ктабар, каталогар, электронный ба­за­ хьун, гьакIни дуьньядин музей­рин чпе чи га­марин­ ва маса­ сеняткар­виле­рин чешнеяр хуьз­­вай архивра къе­къвена, анрай малуматар, делилар жагъу­рун лазим тирди къейдзава. Гьелбетда, кьилди са ва я са шу­муд касдилай и крар алакьдач. Амма халкьдин гележегдихъ рикI кузвай санлай коллективрин, фондарин, меце­натрин куьмекдалди саналди­  и кар гъиле кьуртIа, нетижа хъсанди жедайдан умудлувал артухарзава.

Мадни авторди вич Бесен Нуьгьовади, гъил кьуна, М.А. Жемалан тIварунихъ галай­ Дагъустандин художественный училищедиз гамар хурунин ва гобелендин отделенидин заведующий Айбике Шагьбановнадин патав гам храз чириз тухвайди рази­вилелди ри­кIел хкизва. И ксар себеб яз, Шерибан Пашаевади вичиз чичIедин халича храз чир хьайиди къейдзава ва абуруз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва. Исятдани и сеняткарвал чирдайбуруз училищедин рехъ ачух я. КIанзавайди анжах рикI, я тахьайтIа, жувахъ рикI кудай, гъил кьуна, тухудай кас хьун я.

«Лезги газет»