Хизандин йис

(Эвел — 42-нумрада)

Мехъер тавуна, ­рахкурмир

КIвалахдин, чкадин, тIебиатдин (аязар­ 40 градусдилайни виниз алатдай, йисан чIе­хи паюна — жив) четин шартIара къуллугъзавай жегьил итимди отпускдиз, ял ягъиз­, ракъар авай ватандиз хкведай вахт гьамиша цIигелвилелди гуьзетдай. Багърияр, санал кIелайбур акунилай гъейри, ам чкадин тамариз, булахдал, синерал, Дербентдиз (гьуьлелни) фидай. Гьар сеферда хтайла, Темирхан дахди вилик эцигзавай месэла сад тир — мехъер авун.

— Чан хва, — лугьудай ада, — захъ яб акала, итимди вичиз хабарни авачиз гъалатI ахъайдайди я. Эгер вун анра авайбурукай садал эвленмиш хьайитIа, вун чавайни, хуьруьвайни къакъатда. Ви уьмуьрни бажагьат бахтлуди жеда. Килиг, хуьре, къунши хуьрера ваз  бегенмиш руш хьайила, гъиле-гъил аваз мехъерда дахди.

— Хъсан я, хъсан я, дах, — секинардай хци Темирхан. — РикIи чIугур руш акунмазди, за ваз лугьуда.

Амма ахьтин руш капитандал гьалтзавачир. Офицер кеферпатаз гьар сеферда дахдин мурад кьилиз акъуд тавуна хъфизвай. 1968-йисан гатузни хтана Сальяндал Муьгьуьдин. Дах писдаказ начагъзавай, ам месе гьатнавай. Хцин къайгъуда авай Темирхана Эмирхан стхадал веси хьиз тапшурмишна: «Чидач заз шумуд югъ аматIа. Зун кьейитIани, Муьгьуьдин, свас тагъанмаз, инай рахкурмир».

— И кардикай заз имиди ахпа лагьанай­, — рикIел хкизва Муьгьуьдина. — Ам пара ви­кIегь кас тир. Дяведа авайла, адан уьтк­вем­вилел, дирибашвилел командирар мягь­тел жедай. Патрумар куьтягь жедайла, командирди ам рекье твадай. КIулаз кьве ящикни яна, гуьллейрин хар къвазвай чкайрай хкведай ам душмандин гьужумар алудзавай юлдашрин патав. Гьа икI ам зи месэла гьялунивни эгечIна. Зун Кьасумхуьрел, Агъа СтIалдал, Шихидхуьруьз, Испикиз тухвана рушар авай дустарин, мукьвабурун, танишрин кIвалериз. Ида нетижадални гъана. АгъастIалви чIагъанчи Ямудинан руш Муфрижатан тIвар кьуна чна дахдиз…

— Школа куьтягьнавай зун институтдик экечIиз гьазур хьанвайди тир, — рикIел хкизва Муфрижат Эминовади. — Герек вири учебникарни тикрарзавай. КIвализ мугьманар атун за адет тирвал кьабулна.  Эмирхан халу заз чизвайди тир. Адахъ галаз чи мукьвайрин къавумвал авай. Жегьил гада сад лагьай сеферда аквазвайди тир. ЧIагъанчи дахдин патав датIана инсанар къведайди тир. За суфрадал хуьрекарни тухвана.  Акуна хьи, атанвайбуру дахдихъ галаз закай ихтилатзава. Жегьилни заз дикъетдивди килигзава. Дидеди зун гежел тевгьена гъавурда туна атанвайбур гьихьтин мугьманар ятIа. ЧIехибуру чаз рахадай мумкинвал гана ва ахпа абур хъфена. Са гьафтени алатнач, Эмирхан халу мадни мукьвабур галаз зун це лугьуз атана. Гьанлай чун санал ала.

— Зун больницада хьуниз килигмир, мехъер ая, — эмирна Темирхана.

Вири багърияр кIватI хьана, мехъерар­на. Отпускни эхирдиз атана. Капитан, свас туна, хъфена. «АтIана яшайишдин кIва­ле­рин месэла гьялнамазди, за вунни хутахда. Анжах дарих жемир», — лагьана Муьгьуьдина  сусаз.

Хаталу вакъиайрин ­шагьид

Взводдин командир яз къуллугъдив эге­чIай Эминов ирид йисан муддатда ротадин командирвилин дережадив агакьна. Гъилик квай аскерри дустагърал, производстводин карханайрал, складрал, яшайишдин дараматрал къаравулвал чIугвазвай. Колонияр кьетIен режимдал алай. ГьикI ла­гьайтIа, ацукьарнавайбурун чIехи пай уьмуьр­лух кар атIанвайбур тир. Колонийра­ къайда, низам, секинвал хуьнин рекьяй еке жавабдарвал Эминован хиве авай. Са чIуру кар хьун бес тир, жаваб гун истемишзавай. Командирди гьар са месэла кардин гъавурда аваз гьялзавай. Адаз гаф лугьудайди, тикъет ядайди жезвачир. Хатадай хьайитIани, алачиз рахадайбур, пехилбур гьар са коллективда жезвайди я, ахьтинбур хьайила, Эминова ва чIехи командирри абур чкадал ацукьардай.

Садра вири поселок гьарай-вургьайдик кутур вакъиа хьана. Са колониядай уьмуьр­лух дустагънавай кьвед катна. Постунал алай къаравул кьена, адан яракь чуьнуьх­на. Герек къуллугъар катнавайбурун гуьгъуьниз фена. Амма абур гъиле гьатнач. Йиф хьана. Пакадин экуьнахъ Муьгьуьдин Эминов старшинани ругуд аскер ва кицIни галаз дустагъар катай терефдихъ фена. Тамун участокар дикъетдивди ахтармишна. Нисинихъ хьиз абур тамун юкьва авай, фадлай гадарнавай геологрин кIвалер авай чкадиз акъатна.

— Дустагъар ина кIеви хьун мумкин я, — лагьана командирди вичин юлдашриз, — пара дикъетлу хьухь. Зунни старшина кIвалер ахтармишиз фида, куьне вири кIвалер гуьзчивилик жедайвал чкаяр хкягъа ва мукъаят хьухь. Абурув яракь гва, хаталувал акунмазди, ягъа, — буйругъна Эминова аскерриз.

Кьве кIвал ахтармишна, пуд лагьайдахъ элкъвена.

— Юлдаш капитан, бажагьат абур инай жагъида. Низ чида гьиниз катнаватIа, гьи тама чуьнуьх хьанватIа.

— Ваъ, ваъ, абур яргъаз катдач. Суьрсет, чими партал гвачиз абур тама рекьида. Чи кицIин амалрини ина инсанар авайдакай хабар гузва.

Рахаз-рахаз, старшина кIвализ гьахьна. Легьзени алатнач — Эминовав садлагьана тIарвал хьайи инсандай акъатдай хьтин пис сес агакьна. Гьасятда ада виликди гьерекатна. Акур шикил мусибатдинди тир: старшина чилел ярх хьанва, бандитди ам мад кантIунив язава. Гуьлле галукьай жаллатI ярх хьана. Гьа и легьзеда бейнидай фикир фена: бес кьвед лагьайди гьинава? Капитан садлагьана кьулухъ элкъвена. Адаз чукIулни гъилеваз вичел хкадарзавай бандит акуна. Тапанчидин ван акъатна ва алчах, дергес галукьай къур хьиз, чилел аватна. Тапанчидин ванерал аскерарни атана.

Муьгьуьдинан уьмуьрдин юлдаш Муфрижата рикIел хкизва.

— Муьгьуьдин кIвале авачиз кьуд лагьай югъ тир. Вичин гъилик квай колонийрал къаравулвал чIугвазвай гьал ахтармишиз фейи­ла, гьафтейралдини гьанра амукьдай. Зун туьквенда як маса къачунин нубатда авай. Аквазва, дишегьлияр, заз килигиз, явашдиз са квекай ятIани рахазва. Сада масадавай хабар кьазва: «Гьам кьейи Эминован юлдаш яни?». «Эхь», — жаваб гузва. За гьеле са затIни кьатIузвач, ахпа гъавурда гьатайла, зун туьквендай экъечIзава, сифте кIвал галай патахъ гьерекатзава. Ахпа элкъвезва, управленидиз чукурзава. Чидач, зун гьихьтин гьалда авайтIа, гьасятда­ сада кабинетдиз тухузва, секинардай гафар лугьузва. За лагьайтIа, тикрарзава: зи гъуьл гьинава? Эминовахъ вуч хьанва? «Ви гъуьл сагъ я», лугьузва масада, ам кьвед-пуд сятдилай кIвализ хкведа. Вунни чна исятда хутахда. Анжах секин хьухь». Пуд ваъ, 6 сятдилай хтанай Муьгьуьдин ва ада заз куьрелди хьайи агьвалатдикай ахъайнай. Авайвал лагьайтIа, гьанлай кьулухъ ам, кIвалахал фена, кIвализ хкведалди, рикI гъиргъирдал жедай. Дустагъар я кьван, абуру тийизвай амалар авачир. Гена Аллагьдиз шукур, чIуру дуьшуьшар хъхьанач. Амма са йисалай мад ада зун са шумуд килодин яху­нарна.

Ядерный хъиткьинун

1970-йисарани Каспий гьуьле яд тIимил хьунин месэла авай. Алимар, пешекарар, гьукумат Каспий алава ятаралди таъминардай рекьерихъ къекъвезвай. Эхир вири са меслятдал атана: Печора вацIун ятар Кас­пийдиз авадарна кIанда. И кар патални Печорадинни Калвидин къанал тухун лазим я. Амма — гьикI? Пара четин акъвазда. Гзаф инсанар, техника желбуниз мажбур жеда. Вахтни гзаф герек къведа. Гьавиляй къарар акъудна: ядерный хъиткьинун. Дустагърал къаравулвал чIугвазвай МВД-дин дивизиядални хатасузвилин рекьяй вири серенжемар кьабулун, Ныробдивай 18 километрдин яргъа авай Часовское поселок галай патахъ са касни ахъай тавун тапшурмишна. Аскерри патарив гвай вири хуьрерай инсанарни акъудна. И карда Эминован батальондини иштиракна.

1971-йисан мартдиз, ислягьвилин макьсадралди «Тайга» проектдин сергьятра аваз чIехи къанал эгъуьнун патал чилин 127 метрдин деринда ядерный хъиткьинун кьилиз акъудна. Нетижада яргъивилел 700 метр, гьяркьуьвилел 380 метр ва 15 метр­дин деринвал авай къанал арадал атана.

— Чил, гьуьлуьн лепедал алай луьткве хьиз, зурзаз акъвазнавай, — лугьузва Муфрижата. — Зи фикирар лагьайтIа, жуван гъуьлуькай тир: ам сагъдиз амани, амачни. Са шумуд гьафте хьанвай ам кIвале авачиз. ар кьадай касни авачир. Инсанрин сиверайни лап татугай ванер-сесер къвезвай: «Гзаф инсанар кьена, кIвалер ацахьна, яд акьалтна». Эхир Муьгьуьдин ахкъатна ва вири къалабулухарни квахьна. Кьве вацралай ада зун гьа чкадиз тухванай. Вилериз акурди мусибатдин шикил тир. Элкъвена вири тамар кьуранвай, ничхирар терг хьанвай, чил канвай. Зурба вирни арадал атанвай. Адаз Ядерный тIвар ганва.

Жуван терефдихъ

Мекьи, къайи, живери кьунвай чкада­ гьикьван акъвазда? 1975-йисуз Эминов Гур­жистандиз рекье туна. Кутамсидин патав гвай Суликидзе шегьерда авай МВД-дин къурулушдиз. Ана кIеви режимдин дустагъ авай. Везифаяр законди, къуллугъди истемишзавайвал тамамариз вердиш хьанвай кас ина амалзавай къайдаяр акурла, тажуб хьана. Абур эхиз жедайбур тушир. Командир вичин батальонда къайда тваз эгечIна.  Амма гьар са камуна манийвилер гьалтзавай. Эминован къаст, алахъун акурла, чIехибуру эзбердай: «Юлдаш лезги, акьван рикIик кьамир, абур куьлуь шуьлуьяр я». Дустагъри чеб азаддаказ тухун, закондин истемишунрал амал тавун, аскерри-къаравулри абурухъ галаз са чанахдай тIуьн, куьлуь-шуьлуьяр жедайди я жал?

Муьгьуьдин гъавурда гьатна: ина дуьзгуьндаказ кIвалахиз жедач. Ада Бакудиз перевод вахчуна. Подполковник полкунин штабдин начальниквиле тайинарна. Вири­ хъсан тир, Горбачев, Ельцин хьтинбуру Советрин Союз чукIурдалди. Азербайжанвиярни эрменияр къалриз акъатна. Бакудиз 7 агъзур аскер гъана. Къарабахда яшамиш жезвай азербайжанвияр катдай чкадал атана. Муьгьуьдин Эминова полкунихъ галаз санал абур кьабулунин, вахтуналди яшамиш жедай чкайралди таъминарунин серенжемра иштиракна. Гьукум гъиле кьаз кIанзавай дестеяр, халкьдин фронтар майдандиз акъат­на. Вирида тарашчивилиз кьил яна. МВД-дин полкунин складра, объектдал са затIни тунач. Гьарда вичелай алакьдай кьван чуьнуьхна: техника, мебель, суьрсет, парталар, машинар…

Намуслу, михьи, къени, халис лезгидиз­ хас къилихрин иесидилай мад ихьтин са­ваш-тараш эхиз ахлакьнач. Рапорт кхьена, ам Махачкъаладиз хтана. Мегьамед Гьажиеван тIварунихъ галай заводда гражданский оборонадин штабдин, ахпа  Каспийскдин ТЭЦ-дин  къаравулрин начальниквиле кIвалахна. Гила ял язава.

Ватанпересвилин руьгь

Къанни цIуд йисуз ватандивай яргъара яшамиш хьайи хизанди къанни цIусад йис Дагъларин уьлкведин меркезда кечирмишзава. Хуьрени кIвалер ава. Адахъ багъ, сал гала. Физ-хквез, абурухъ гелкъвезва. Чазни хизан чиз бегьем вахт я. Анжах тарифдин, разивилин гафар лугьуз жеда Эминоврикай. Вири къуншийрин арада еке гьуьрмет ава. ЧIехибуруз, веледриз къе­нивал, меслятвал, мергьяматлувал, хуш рафтарвал, михьивал хас я. Аялриз дидед чIал, адетар чизва.

— Гьар мумкинвал хьайила, чун хуьруьз хквезвай, — ихтилатзава Муфрижат ваха. — ЧIални, адетарни, ацукьун-къарагъунни чир­на абуруз чи диде-бубайри, багърийри. Чавайни балайри ватанпересвилин, инсанвилин тербия къачуна.

Эхь, гьавиляй рухваярни бубадин рекьяй фена. Хейлин йисара Россиядин армияда къуллугъ авур подполковник Руслана гила ял язава. Батальондин командирдин заместитель майор Аслана Донбассдин мулкар миллетбазрикай азадзавай махсус серенжемда иштиракзава. Руш Анжеладин хва Русланни серенжемдив эгечIай йикъалай гьана ава.

— Муфрижат вах, 56 йисуз санал яшамиш жезвай куьн гьар са жегьил хизандиз чешне я. Абуруз куьне гьихьтин меслят къалурдай? — хабар кьуна за.

— Сифте нубатда, сабурлу хьун. Патарал­ яшамиш жезвайбурал фикирда авачир хьтин четинвилерни акьалтзавайди я. Чна абуруз дурум гана. Гьамиша сад-садан къай­гъуда хьана. Хизандихъ кIамай кьван дердияр жезвайди я. Кар жуваз кIанивал туькIуьн тийидайла, ажугъни акатда, хъелни къведа. Ихьтин чIавара чун сад-садан гъавурда акьаз алахъна. Жегьил хизанризни гьакI яшамиш хьун теклифзава. КIани­вилелди, дуствилелди, гъуьлни паб сад-са­дан далу, панагь яз.

Муьгьуьдин вири вахтара, хизандин умуд, арха, камаллу кьил, аялрал рикI алай буба хьана, гилани я. Икьван йисара санал кечирмишай ва давамарзавай уьмуьрдал чна разивалзава. Чи мурад сад я: дуьнья ислягь хьун, дяве эхирдиз атун, чи виридан балаяр, хтулар сагъ-саламатдиз, гъалиб хьана хтун.

Нариман Ибрагьимов