Россиядин Кьиблепатан регионра, гьа гьисабдай яз Дагъустандани, «Россиядин чехирчивилин гид-2024» лишандик кваз уьлкведин экспертри ципицIар гьасилзавай ва гьялзавай майишатрин, карханайрин кIвалахар ахтармишна. И мес­эладиз талукь яз Избербашдин «Чехиррин ва коньякрин завод» ЗАО-да совещание кьиле фена.

Мярекатда РФ-дин хуьруьн майишатдин министерстводин недай-хъвадай ва хаммал гьялдай промышленностдин департаментдин директордин заместитель  Ирина Фединади, РД-дин ципицIрин ва ичкидин рекьяй комитетдин председателдин замес­титель Агьмед Агьмедова, «Роскачестводин» регьбердин заместитель Елена Саратцевади, Россиядин ципицIчийрин ва чехирчийрин ассоциациядин крар тамамардай директор Алексей Плотникова, РД-дин промышленностдин ва алишверишдин министерстводин алишверишдин ва базаррин управленидин начальникдин заместитель Арсен Омарова, ахтармишунардай экспертрин «Россиядин чехирчивилин гид» дес­тедин регьбер Артур Саркисяна, уьлкведин «Роскачестводин» чехиррин продукция ахтармишзавай департаментдин директор Олеся Латышевади, «Россельхозбанкдин» Дагъустандин региондин филиалдин гъвечIи ва юкьван бизнесдин муьштерийрихъ галаз кIвалахдай кьилин менеджер Намик Абдуллаева, М. Жамбулатован тIварцIихъ галай ДГАУ-дин проректор Мукаил Мукаилова, «Избербашский» ВКЗ-дин ЗАО-дин кьилин технолог Елена Дубинаниди, Дербентдин коньякрин комбинатдин, прессадин векилри иштиракна.

Совещание кьиле тухвай Елена Саратцевади къейд авурвал, ципицIлухрин майданрал гьалтайла — 27050 гектар — Дагъус­тан Россияда кьвед лагьай чкадал ала. Бегьер гузвай багълари 16305 гектар тешкилзава.

— Дагъустанда ципицIлухрин виридалайни гзаф цIийи багълар — 11 агъзур гектар — ава, — давамарна Е. Саратцевади. — Адет тир­вал, Дагъустандин уьзуьмлухар дигидай цик квай чилерал ала, гьавиляй багъларин бегьерлувални екеди я. Амма са кар ава, яд гзаф гуни ципицIрин еридиз чIуру патахъай­ таъсирзава. Санлай къачурла, гьалар хъсан­бур я. Гьавадин, гзаф чимивилин жигьетдай цIинин гьаваяр багълар патал тарифдайбур хьаначтIани, уьзуьмчийрин зегьмет вижевай нетижаяр галайди жезва. Пешекаррин гьисабрай, цIи республикади 198 агъзур тонндив агакьна ракъинин кагьрабаяр кIватIун лазим я. Им лап хъсан рекъем я.

Россияда гьазурзавай чехиррин ери ах­тармишунин кIвалахдив 2018-йисуз гатIун­­най. И кардални Россиядин хуьруьн­ майи­шатдин, промышленностдин ва алишве­риш­­­дин министерствояр, «Россельхозбанк»­  АО машгъул жезва.

Экспертри и сеферда Дагъустандин ци­пицIрин багълара битмишарзавай адетдин­ сортариз кьилин фикир гана. Дагъустан Россиядин пуд региондикай вичин кьетIен сортар битмишарзавай маканрикай сад я. Гьайиф хьи, ичкидихъ галаз женг чIугвазвай 80-йисарин юкьвара гзаф ципицIлухар хкудна ва надир сортарни пуч хьана. Алай вахтунда республикадин ципицIрал машгъул са жерге майишатар Дагъустандиз хас тир «нарма», «махбор», «цибил», «гимра», «мат­рас» сортар арадиз хкиз алахънава.

Дагъустанда ципицIрин майданар гегьеншарунин, чкайрал мадни ракъинин кагьрабайрин вири бегьер гьялдай гъвечIи ва чIе­хи карханаяр эцигунин ва виниз тир еридин чехирар гьазурунин месэлайрикай совещанидин иштиракчийри чпин фикирар лагьана.

Алексей Плотников, Россиядин ци­пицI­­чийрин ва чехирчийрин ассоциациядин крар тамамардай директор:

— Эхиримжи вад йисуз Дагъустандин ципицIчияр йигин еришралди вилик физва. Абуру фадлай кIвенкIвечи чкадал алай Краснодардихъ галаз гьуьжетзава ва гьар йисуз тарифлу бегьерар кIватIзава. Еридин коньякар, газ квай чехирар акъудунал гьалтайлани, Дагъустан сад лагьай чкадал ала. Карханайри Россиядин, международный фестивалра, конкурсра, ярмаркайра иштиракзава ва гъалибвилер къазанмишзава.

Республикади ципицIчивилин хел вилик тухуниз еке фикир гузвайди аквазва. И жигьетдай заз РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Нариман Шамсудиновичан кIвалах къейд ийиз кIанзава. Ада неинки вири майишатрал, карханайрал кьил чIугвазва, кIвалахар ахтармишзава, гьакI ци­пицIчийриз чпин четин месэлаяр гьялиз куьмекни гузва. Эгер ципицIчивилин вири регионра гьа икI кIвалахиз хьанайтIа, багъларин ва гьялдай карханайрин кьадар са шумуд сеферда артух жедай.

Чун инанмиш тирвал, ципицIчивал, гьи регион къа­чуртIани, сия­сат­дин, экономикадин, яша­йиш­дин, бей­карвилин месэлаяр гьялиз куьмек гузвай кьилин хилерикай сад я. Ада хъсан къазанжиярни арадал гъизва. Гьавиляй и хел вилик тухун патал вири серенжемар кьабулна кIанда. Уьзуьмчи­вилел машгъул регионра, гьа гьисабдай яз Дагъус­тан­дани, «чарчин ципицIар» (яни чарарал алай бегьер) ама. Учетдиз къачун тавунвай майданарни (иллаки хсуси ксаринбур, арендаторринбур) ава. ЦипицIар гьасилза­вайбуруз гьукуматдин патай куьмек гузвайди акурла, бязибур чеб майдандиз экъечI­зава. Нукьсан арадай акъудайтIа, багъларин ва кIватIзавай бегьердин кьадар артух жеда.

Артур Саркисян, «Россиядин чехирдин гид» экспертрин ахтармишунардай дестедин чIехиди:

— Дагъустан чаз хъсандиз чизва, гьикI лагьайтIа, мукьвал-мукьвал къвезва. Чун ци­пицIчивилел машгъул саки вири­ майишатра, карханайра хьана. Аферин, хел хейлин вилик фенва. Агалкьунарни виле­ акьадайбур я. Абур мадни екебур жеда, эгер рехъ гузвай бязи кимивилерикай азад хьайитIа. Фейи районра чаз лап кьери хьанвай, хъчарин, эчIелрин гъиляй кулар таквазвай, шпалерар ханвай, михьиз гъиляй вегьенвай уьзуьм­лухарни акуна. Иесийри абур багълар къайдадиз хкиз кIанзавайбуруз ма­сани гузвач. Ихьтин чIавуз «чарчин ци­пицI­рални» чан акьалтзава.

Хел вилик финиз кьецI гузвай са месэла мад ава: йисан бегьер тамамвилелди гьялдай, чкадал ципицIрин продукция акъуддай гъвечIи карханаяр ерли авач. Дербент райондай ципицIар Къизлярдин коньякрин заводдиз тухузва. Рекье жезвай 3-4 сятда ракъинин кагьрабайрин ери агъуз аватзава. Адакай хкудзавай продукцияни тарифлуди жезвач. Авайвал лагьайтIа, са «Дербент-вино» заводди акъудзавай чехирри технологиядин, еридин, дадунин жигьетдай Россиядин ва международный дережайриз жаваб гузва. Гьавиляй абур дуьньядин алишверишдин базарра, майданра масани къачузва. Иллаки — «Каспийдин коллекция» лишандик акатзавай чехирар. Заз чидайвал, лацу, яру, кьезил, газ квай, туьнт, ширин, марочный чехирар гьазурдайла, республикада фадлай гьасилзавай «саперави», «мерло», «каберне», «совиньон», «шардоне», «нарма», «рислинг», «алиготе», «ркацители», «гирма», «джунга», «гюляби» сортарикай менфят къачузва. «Дербент-вино» карханадин коллективдиз Дербент вири дуьньяда машгьур жедай виниз тир еридин, дадунин чехиррин макандиз элкъуьриз кIанзава. Ада ципицIрин хсуси багъларин майданарни йисалай-суз артухарза­ва. Дербентдин чехирардай компаниядин теж­рибадикай менфят къачур гьар са майишатдиз, карханадиз анжах хийир хкатда.

Къейд: чехирар акъудунин рекьяй 2023-йис Дагъустан патал рекорддинди хьана. 12 вацра ципицIрикай 1529,3 агьзур дека­литр чехир хкудна. 2022-йисуз и рекъем­ 766,35 агъзур дакалитрдиз, 2019-йисуз 50 агъзур далдиз барабар тир. Газ квай че­хир­ 1400 агъзур дал гьазурна. Гъилевай йи­суз­ газ квай чехир мадни гзаф гьасилда. КIандайвал алакьзавачтIани, Дагъустандин чехирар уьлкведин гзаф регионриз ва къецепатан уьлквейризни рекье твазва.

— Россияда 105,3 агъзур гектарда ракъи­нин кагьрабаяр битмишарзава. Абурукай 26 процент багълар Дагъустанда ава, — лагьана Агьмед Агьмедова. — Чахъ авай мумкинвилериз килигайла, им тIимил я. Гила чи вилик акъвазнавай кьилин везифани жегьил  уьзуьмлухрин майданар артухарун я. Алай йисан гатфариз 980 гектарда цIийи багълар кутуна. Зулуз 264 гектардик чубукар кутада. ТIебиатдин, гьавадин кутугай шар­тIари, тестикь хьанвай адетри, чкадин устадрин тежрибади ва еке къазанжияр арадал гъуни ципицIчивал Дагъустандин халкьарин милли культурадин ва хуьруьн майишатдин кар алай хилез элкъуьрнава. Ада дуьзендин ва дагъларин ценерив гвай районрин агьалийриз гьар йикъан кIвалах гузва.

Сентябрдин эхирралди уьзуьмчийри 200 агъзур тонндилай виниз ракъинин кагьрабаяр кIватIда. Чна цIи 296 агъзур тонн ци­пицIар жеда лугьузватIани, мумкин я рес­пуб­ликадин вири жуьредин майишатрин багъларай 300 агъзур тонн ципицIар хьун.

Агьмедован гафаралди, Дагъустандин кар­ханайри гьялун патал 120 агъзур тонн ц­и­пицIар кьабулна, 8 вацра 2,8 млн дал ичкидин продукция (чехир, коньяк, спирт) акъуд­на­ва.

«Россельхозбанкдин» Дагъустандин региондин филиалдин гъвечIи ва юкьван бизнесдин муьштерийрихъ галаз кIвалахдай кьилин менеджер Намик Абдуллаева къейд авурвал, «Россельхозбанкдин» кар алай везифа агропромышленный комплекс цIийи ва виниз тир дережадиз акъудун я.

— Инал авур ихтилатрихъ галаз рейсад я, чехирар хкуддай заводрин къуватар са шумуд сеферда хкажна, акъудзавай продукциядин ери хъсанарна кIанда. И кар патал яргъалди ишлемишдай инвес­тицияр, такьатар лазим къведа. Аграрийрин хилек къуьн кутаз жедай банк тирвиляй «Росссельхозбанк» республикада чехиррин производство вилик тухунин терефдал ала. И хилен вири карханайриз куьмек гузни гьазур я, — лагьана кьилин менеджерди.

Совещанидал ципицIчивилин хилез 2000-дав агакьна пешекарар, фялеяр бес тежезвайдакай ихтилат кватна. Идан гьа­къин­дай вичин фикирар ДГАУ-дин проректор Мукаил Мукаилова ачухна.

— Эхиримжи йисара неинки республикада, гьакI вири уьлкведани хуьруьн майишатдин зегьметчийрин агалкьунар къейд авуниз лайихлубур я. Амма и хел мадни йигин еришралди вилик тухун патал 2000-далай виниз пешекарар герек къвезва. Гьайиф хьи, къе хуьруьн майишатдин пешекарар гьазурдай вузриз жегьилар тIимил къвезва. За Тимирязеван тIварунихъ галай академияда кIелайди я. Аник экечIдай вахтунда садан чкадал 28 кас атанвай. Чи вузда кIелдайбурун кьадар артухарун патал чна са шумуд райондин школайра агроклассар ачухнава.

Чехиррин месэладикай рахайтIа, Махачкъалада хьайитIани дегустациядин кIвал авач. Ихьтин чка чи вузда ачухдай мум­кин­вал ава. Ана республикадин чехирар гьазурзавай вири карханайрин продукциядихъ галаз таниш жеда. Дуьньядин тежрибадай чизвайвал, чехиррин вири маканра дегустациядин кIвалер, залар авайди я. Анриз мугьманар, сиягьатчияр, туристар тухузвайди я. Чпин чехиррин дад акун патал. Дагъус­тандиз къвезвай кьван туристар фикирда кьуртIа, идалай хъсан реклама жеда жал?

Советрин девирда кьери уьзуьмлухра­­ чкадал хкай са тегьенгдай са манат­ гузвай­. Ихьтин тежриба гилани герек я. Ци­пицI­лух­рин­­ майданар артухарна кIанза­ватIа, менфят­лу вири жуьредин къайдаяр ишлемишна­ кIанда. Кеферпатан зонани, дагъларин цене­рив гвай мулкарни рикIелай алудна виже къведач. Анрани ципицIар гьасилиз жезвайди я.

«Избербашский» ЗАО-дин кьилин технолог Е. Дубининади карханадиз халис пешекарар бес тежезвайдакай, гьялиз хкизвай ципицIрин ери агъуз тирдакай, санкцийрин къармахра гьатнавайвиляй алай аямдин технологийрин тадаракар гьат тийизвайдакай, герек сортарин хсуси багълар кутун патал чил авачирдакай лагьана. Адан гафаралди, бязи четинвилеризни килиг тавуна, карханадин коллективди кIвалахзава, виниз тир еридин продукция акъудиз чалиш­мишвалзава. ТахьайтIа, продукция маса къа­чудай муьштериярни жедач.

ЦипицIар гьасилунин карда Краснодардин крайдилай алудунин ва дуьньядин майдандиз, базарриз вини дережадин еридин чехирар акъудунин жигьетдай Дагъустандихъ еке мумкинвилер ава. Абурукай дуьзвилелди менфятни къачуна кIанда.

Нариман  Ибрагьимов