(Эвел — 32-нумрада)
– Вуна илимрин доктордин диссертациядикай лугьузвач…
— Адал кIвалахиз са кьадар йисар я, диссертциядин темадай зи са жерге макъалаярни печатдиз акъатнава. И кIвалахни кIвале ацукьна тамамариз жедайди туш. Илимдин школайрикай садахъ галаз алакъа герек я, гьа школадин векил хьана жуван ахтармишунар тухудайвал. Зун Ростовдиз, Москвадиз, Питердиз фена, уьлкведин кIвенкIвечи пешекаррихъ галаз таниш хьана. Вучиз и кIвалах энгел хьана? 2010-йисуз чи факультет тешкилайла, ана кIвалахдайбурун кандидатураяр тIимил авай, за садра лагьайвал, кIвалах вич четинди тирвиляй. А чIавуз зал ихтибарна руководителдин везифаярни: кьуд йисуз факультетдин декандин заместитель хьайидалай гуьгъуьниз деканвиле тайинарна. Яни вири и йисара за студентриз тарсарни гузвай, илимдин кIвалахни тухузвай, администрациядин везифаярни тамамарзавай. Гьавиляй диссертациядал кIвалахун энгел хьана, анжах ам акъвазнавач. Тема я когнитивный технологийрай. Докторвилин диссертациядин тема хкядайла, зи фикир гьабурал акъвазна. Зи чапнавай илимдин кIвалахрикай гзафбур гьа месэлайриз талукьбур я.
– Са арада нанотехнологийрикай гзаф рахадай. Гила абурун эвездиз когнитивный технологияр атанва, чпин гъавурда акьун мадни четин я…
— Абурукай сифте яз са цIуд йис вилик рахаз эгечIнай. ИкI лугьуда: нанотехнологийрикай виридаз ван атана, абур вуч затIар ятIа акурбур тIимил я, когнитивный технологияр виридаз аквазватIани, абурукай ван атайбур тIимил я. Лап куьрелди: чи жибинрани кIвалера авай «акьуллу машинар» арадал гъидай мумкинвилер гузвай математикадин методризни компьютеррин технологийриз когнитивный технологияр лугьуда. Алай девирдин вилик фенвай технологийрик хабарни авачиз кар алай чка кьазвай абуру инсандин акьулдин мумкинвилер артухарзава…
– Ша чун гьа инал, хъсан чкадал, акъвазин…
— Акъвазин ман…
Факультетдикайни алай девирдин студентрикай
– Завай регьятдиз фикирдиз гъиз жеда, месела, юристар гьазурдай факультетдиз жегьилар гьихьтин хиялар аваз къвезватIа. Куь факультетдиз къвезвайбур… Эвелдай: абур бес кьадарда къвезвани?
— Чи факультетда исятда саки 500 студентди чирвилер къачузва. Зун декан хьайи 2018-йисуз цIийиз 85 студент кьабулнайтIа, гъиле авай йисуз абурун кьадар 160 касдив агакьнава. Гекъигун патал: университетдин юристар гьазурдай факультетдиз 30 кас я йиса кьабулзавайди. Министерстводин тапшуругъдалди чна виридалайни гзаф студентар кьабулзава, вад йисан къене чаз бюджетдин студентар кьабулунин план кьве сеферда артухарнава. Уьмуьрди и рекьяй пешекарар истемишзава, идахъ галаз санал факультетни чIехи жезва.
– Куь выпускникар кIвалахиз гьиниз физва?
— Чна квалификация гузва экономистдин, специализация жезва — экономикада информациядин системаяр. Маса гафаралди: чна гьазурзава компьютеррин технологийрин пешекарар. Гьи идарада компьютеррин отдел аватIа, гьана абур герек я. Гьеле за университетда кIелдай йисара чи уьлкведа «Электронная Россия» милли программа кьабулнай. Уьмуьрдин вири хилериз гьеле гьа чIавуз гегьеншдиз компьютерар къвез эгечIнавай, абурал кIвалахдай пешекарарни къвердавай артух герек къвезва. Иллаки, къейд ийин, къайдаяр хуьдайбурун къурулушра.
– Куьниз кIелиз къвезвайбур вужар я? Абур шегьердин школайрай къвезвани, тахьайтIа хуьрерайни?
— Виринрай къвезва. Хуьрерайни, ана гьеле чна гузвай пешейрикай бес кьадарда хабар авачтIани. ЭкечIдайла кьилин экзамен информатикадай я, хуьруьнбуруз ам вахкуз четин жезва. ГьикI лагьайтIани, чирвилер гунал гьалтайла хуьруьн школа шегьердин школадив агакьзавач. Лазим муаллимар бес жезвач, профориентациядин кIвалах агъуз дережада ава, а кIвалах тухузвайбур чеб герек тирвал гьазур туш.
– Алай девирдин студентрикай рахан. Университетдин муаллимдин вилерай абур гьикI аквазва, къенин студентар?
— Гьар жуьре я студентар… Инал зун мад гекъигуниз мажбур жезва. Чи девирда чаз хьтин чирвилерин ва тербиядин фундамент, гьайиф хьи, къенин жегьилрихъ авач. Чаз вири рекьерай чирвилер гузвай, гьатта гужуналди абур кьабулиз тазвай. Чаз гузвай чирвилер системадик квайбур, гзаф деринбур тир. Исятда жегьилри акьалтIарзавай школада авайди вуч я: экуьнилай няналди конкурсар. Бес конкурс вуч затI я? Айсбергдин вини кIукI. Конкурсдал къведалди педагогдини ученикди яргъалди, системадик кваз кIвалах тухвана кIанзавайди я. Зун гъавурда акьазвайвал, къе школада а кIвалах тухузвач. Къе чи школадин образованида ЕГЭ-дини вичин кар акуна. Са патахъай — эхь, гила гъвечIи хуьре школа куьтягьай, акьуллу, къаст авай жегьилдивайни уьлкведин хъсан са вуздик экечIиз жеда. Муькуь патахъай — школа акьалтIарзавай жегьилрин чирвилер зайиф я. Къенин студентдиз дуьнья акуникай, обществода физвай процессра адаз вичин чка гьим ятIа чир хьуникай лагьайтIа, рази яз амукьун четин я. Ам чарасуз герек крарин гъавурда авач, политикадал, общественный месэлайрал гьалтайла савадсуз я. Мадни заз вуч аквазва? Эгер, къачун чна, аварви студентдиз лагьайтIа: кIела кван Расул Гьамзатован са шиир хуралай, адавай кIелиз жедач. Лезгидивай жузуртIа: ваз СтIал Сулейманан гьи шиир чида, адавай лугьуз жедач. Къенин чи жегьил вичин хайи чилихъ галкIун тавунвай, зун и халкьдикай я лугьудай фикир авачир сад я. Садбуру диндин месэлайриз артух фикир гузва, вични гьикI, диндикай вичикай бегьем хабар авачиз. Им мода яни, я тахьайтIа и кардихъ маса себебар авани?.. Гъавурда авай ватандашар хьиз, гьикьван заз и гафар лугьуз гьайиф ятIани, къенин чи жегьилар зайиф я.
Эхирдай милли газетдикайни…
– «Лезги газет» ваз бажагьат чида…
— Хъсандиз чида. За ам «Дагпечатдин» 9-киоскдай гьар гьафтеда вахчузва. Хуьрени чи кIвале рикI алай газет я ам. Бубади адан нумраяр кIватIна хуьда, гагь-гагь вичи кхьей затIарни редакциядиз ракъурда. Хуьруьз хъфейла, чай хъваз ацукьайла, бубади ихтилат кудда: ингье, газетда флан затI авай. ЭгечIда чун газетда кIелай затIарикай рахаз, гьа ихтилатра югъ акъатда… Жуван чIалал халкьдихъ элкъвена чи дердийрикай рахазвай газетдин социальный функция пара важиблуди я, и кардин гъавурда акьуна кIанда. Жедайди я, мярекатра, шад суфрадихъ гьалтда чи халкьдикай тир руководителар, интеллигенциядин векилар. Абурун ачух ихтилатриз яб гудайла за кьатIузва, чаз чи культурадикай, тарихдикай, адетрикай гьи кьадар тIимил чизватIа. Чебни низ, и чирвилер чпи халкьдив агакьарна кIанзавай ксариз, чпи халкьдин фикир-кьатIун девлетлу авуна кIанзавайбуруз. Милли газет, зи фикирдай, сифте нубатда гьа и кIвалах тухузвай важиблу алат я… Хуьруьз хъфейла, школадал кьил чIугвада за. Я са мярекатдал, гьакI куьчедал гьалтна рахада жегьилрихъ галаз. Гьан, вуна шумуд лагьай классда кIелзава? КIуьд лагьайда. Ваз Гьажи Давуд вуж ятIа чидани? Мад ихьтинбурулай кьезил суалар жеч. Аквада ваз, агакьнавай жегьилдиз адакай са затIни чизвач. Агьед Агъаев вуж я? Готфрид Гьасанов вуж я? Хъуьрез акъвазда, хабар авайди туш. Садра за хуьре са цIуд жегьилдиз суал гана: Асеф Мегьман вуж я? Чи виридалайни бажарагълу композиторрикай сад абурукай садазни чизвачир. За гагь-гагь мукьвабуруз «Лезги газет» кIелун меслятда, аквада, абуруз чи алфавит чизвач. Чпиз и кардикай айибни жезвач… Гьавиляй и патахъай авуна кIанзавай кIвалах чIехиди я, и кIвалахда газетдивай къугъваз жедай ролни. Заз ихьтин фикир ава. Вирироссиядин «Знание» обществодиз ухшар тешкилат герек я, чи халкьдикай халкьдин арада чирвилер чукIурдай. Чун вужар я? Чун гьинай я? Чахъ вуч авайди я? Халкьдихъ галаз датIана алакъада авай тешкилат, цIийи несилриз чи культурадайни тарихдай чирвилер гудай, абурун милли къанажагъ мягькемардай.
– Заур Намединович, жуван шииррин ктаб акъудуникай фикир вуна михьиз яргъазнавани?
— Докторвилин диссертация гъиле авачиртIа, за а ктаб акъуддай. Вучда, инсандиз виридалайни бес тежезвайди вахт я. Эвелдай диссертациядал кIвалах акьалтIарна кIанзава.
– Шиирар вуна гьи чIалал кхьизвай?
— Чи чIалал. Ахпа алахъдай арадал атай затI урус чIалаз элкъуьриз. Я тахьайтIа, са фикир эвелдай урус чIалал къведа, ахпа ам чи чIалал гьикI жедатIа аквада, кьатIунда жуван чIалан мумкинвилер, кьетIенвилер… Анжах и патахъай за жувахъ яратмишдай чIехи алакьунар ава лагьана фикирзавач. Маса мисал я, бажарагълу шаирдин эсер кIелун, адан гъавурда акьаз алахъун, адан гуьрчегвал кьатIуз хьун – ихьтин декьикьайри гудай гьисс багьади я.
– Машинда исятда гьи ктаб ава?
— Урус классикрин шииррин кIватIал гва зав эхиримжи гьафтеда… И мукьвара за Толстоян «Война и мир» кIел хъувуна. Им пуд лагьай сеферда. Сифте яз кIелнай муьжуьд лагьай классда. А чIавуз гъавурда акьурди-такьурди цифеда хьиз амукьна, гьеле фад тир, классикади инсандиз вуч гудатIа халисандиз чизвачир. Ахпа студент яз кIел хъувуна: таъсир рикIелай алат тийидайди хьана. Ингье, гила мад. И ктабдай сагъ са жерге фильмаяр туькIуьрнава эхир. Гила мад са цIийиди акъатнава. Заз интересни хьана, къала кван, фикирна, ктаб кIел хъийин…
– Вири кьуд томни кIел хъувунани?
— Эхь.
– Эпилогдин кьвед лагьай пайни кваз? Завай ам садрани эхирдал кьван кIелиз хьайиди туш…
— Эхь, за кIелна. Са бязи маса крарикай лугьудач, сабур захъ авайди я. Зи кредо я: эгер гъиле са кIвалах кьунатIа, ам лазим тирвал эхирдал тагъана тамир.
Суьгьбет авурди — А. Омаров
