Гатуз шегьерра авай чи ватанэгьлийрин аялри ял ягъун ва гьа са вахтунда абуруз ана хайи чIал, тарих, адетар, меденият чирун патал лезги са хуьре махсус лагерь арадал гъуникай ихтилатар физ са шумуд йис тир. Эхирни и кар кьилиз акъатна. ЦIи лезгийрин милли медениятдин федеральный автономиядин (ФЛНКА) Дагъустанда авай векил, меценат Садикь Гьасанова Кьурагь райондин КIирийрин хуьре «Лекьрен муг» тIвар алай лагерь кардик кутуна. И проект кьилиз акъудиз адаз ни куьмекар гана? Лагерь ачухун патал вучиз КIирийрин хуьр хкяна? Аниз аялар кьабулунин шартIар гьихьтинбур я? И ва са жерге маса суалриз мукьвара чахъ галаз кьиле фейи гуьруьшдал Садикь Гьасанова жавабар гана.
— Гзафбуруз чизва хьи, хайи чиливай яргъара, жуьреба-жуьре шегьерра авай чи ватанэгьлияр дидед чIалал къвердавай тIимил рахазва. Бязибуруз чи халкьдин тарих саки чизвач лагьайтIани жеда. Абур милли медениятдивай къвердавай яргъа жезва, чпин хайи хуьреризни кьериз-цIаруз хквезва. Ихьтин гьалари зак фадлай къалабулух кутазвай, и кардиз са жуьреда таъсир ийиз кIанзавай. Нетижада «Лекьрен муг» тIвар алаз аялар патал этнолагерь тешкилдай фикирдал атана, — гатIунна суьгьбетдив С. Гьасанов.
– Лагерь ачухун патал Кьурагь райондин КIирийрин хуьр гьикI хьана хкяна?
— Зун патарал яшамиш жезвай. Алатай йисуз Дагъустандиз хтана. Сифте нубатда зун жуван рикIевай къаст кьилиз акъудиз — лагерь ачухунин къайгъуйрив эгечIна. Чирхчирри заз Докъузпара райондин Миграгърин хуьр теклифна.
Чун чкадал фена, ана авай шартIарихъ галаз таниш хьана. Вири хъсан я, амма хуьр пара яргъа ава. Гуьгъуьнлай сада Кьурагь райондин КIирийрин хуьре авай РФ-дин Игит Зейнудин Батманован тIварцIихъ галай школа-интернатдиз килигун меслятна. Чун гьаниз фена. Чкадал интернатдин директор Надир Тагьирова кьабулна. Адаз чи фикир хъсан акуна, райондин кьил Замир Азизовахъ галаз рахун теклифна. Замир Загьидиновича КIирида лагерь ачухунин гьакъиндай разивал къалурна ва вичелай алакьдай куьмекарни гун хиве кьуна. Гьа икI, лагерь ачухдай чкадин месэлани гьял хьана.
– Лагердиз аялар кьабулунин шартIар гьихьтинбур, программа квекай ибарат тир?
— ЦIи лагерда кьве смена кардик кутунвай: 10-июлдилай 24-июлдалди ва 10-июлдилай 30-июлдалди. Сад лагьай сменадиз аял кьабулунин къимет — 20, кьвед лагьайдаз 40 агъзур манат тир. Программа чун жезмай кьван аялар патал итижлуди ва гьа са вахтунда чIал, тарих, адетар чирунин жигьетдай менфятлуди ийиз алахъна. Кьилди къачуртIа, этнолагердин программадик чи чIал, лезги халкьдин адетар ва тарих, балкIан гьализ, чIемерукрай ягъиз, сувариз акьахиз чирун, музейриз ва тIебиатдин иер чкайриз сиягьатриз фин, лезги халкьдин тIвар-ван авай инсанрихъ галаз гуьруьшар, спортдин жуьрейрай акъажунар тешкилун ва маса мярекатар квай.
Аялар экуьнахъ сятдин 7-даз къарагъзавай, 8-дан зуралди абуру экуьнин зарядка ийизвай, ахпа фу незвай. Сятдин 9-далай 12-далди лезги чIалан, тарихдин тарсар, жуьреба-жуьре къугъунар ва маса крар жезвай. Нисинин фу тIуьрдалай гуьгъуьниз са сятда ял язавай. Сятдин 4-дан зураз аялриз мад сеферда кьезил тIуьн гузвай. Нянин 8-дан зураз фу тIуьрдалай кьулухъ чпин багърийрихъ галаз рахун патал зур сятда аялрив телефонар вугузвай. Гьар йифиз школа-интернатдин мулкуна цIай хъийизвай, аялар, цIай юкьва туна, элкъвена ацукьзавай. Чна абуруз чи халкьдин уьмуьрдикай итижлу суьгьбетарзавай, абурун суалриз жаваб гузвай, чаяр хъвазвай. Сятдин 10-даз вири ксуз хъфизвай. Гьар йикъан программадик, гьелбетда, дегишвилер кутазвай…
– Садикь Абдулбегович, лагердиз итиж авурбур пара хьанани? ЦIи «Лекьрен муказ» шумуд кас атанвай, абур гьи шегьеррай, районрай тир?
— Гьелбетда, лагерь ачухзавайдакай малуматар гайила, зенгер авурбур, хабарар кьурбур пара хьана. Гьатта Туьркияда авай ватанэгьлийрини и кардиз итиж авунвай. Чна «Лекьрен муказ» 50-дав агакьна аялар кьабулун патал гьазурвилер акунвай. Амма атайбурун кьадар 28 кас хьана. Кьве сменадиз санлай. Абур Москва, Краснодар, Махачкъала, Каспийск, Дербент шегьеррай, Москвадин областдай, Краснодардин крайдай, Адыгея Республикадай атанвай.
– Чун гъавурда акьурвал, аялар вири шегьердинбур тир. Абуруз хайи чIал, тарих гьихьтин дережада чизвай?
— КIиридай къвезвай 3 аял квачиз, амайбур вири шегьердин чкада дидедиз хьана, гьана чIехи жезвайбур тир. Са 10-15 касдиз лезги чIал тахминан 20-30 процентдин чизвай. Гьа са вахтунда аялрин чIехи паюнивай хайи чIалал гьисабунар ийиз жезвай. Тарих чизвайбурни са акьван пара тушир, амма гзафбуруз Гьажи Давудакай хабар авай, адан уьмуьрдиз талукь делилрикай ахъайзавай. Чи халкьдин адетрикай рахайтIа, лагердиз атанвай аялриз абурукай гьич хабарни авачир. Гьайиф хьи, шегьерди вичин кар ийизва. Акьалтзавай несилриз чIал, тарих, адетар чир тахьайтIа, санлай миллетдин кьисмет хаталувилик акатун мумкин я. Гьавиляй и рекье чна къуватар сад авун иллаки важиблу я. Лагерда 20-25 юкъуз давам хьайи чIалан, тарихдин тарсар тIимил я, абурухъ галаз датIана кIвалахна кIанзава. И жигьетдай диде-бубайрин хиве еке жавабдарвал ава.
– Гаф кватай чкадал хабар кьан, лезги чIалан, тарихдин тарсар гьи къайдада тешкилнавай? Абур ни тухузвай? Аялриз абур хуш тирни?
— Лезги чIалан тарсар КIирийрин юкьван мектебда дидед чIалан муаллим яз кIвалахзавай жегьил пешекар Мурад Рагьимханова тухузвай. Тарсар, адет яз, мектебда кьиле физвайбурулай тафаватлу тир. Лагерда лезги чIалан тарсара аялар машгъулардай тапшуругъриз, хабарар кьунин, суалар-жавабар гунин къайдайриз кьетIен фикир гузвай. Гзафбуруз хайи чIал саки течизвайвиляй муаллимди бязибурухъ галаз кьилди кIвалахзавай. Тарихдин тарсарни гьакI тир. Абур тухун ФЛНКА-дин векил, журналист, тарихчи Гьуьсен Шагьпазова вичин хивез къачунвай. Тарихдин тарсара алай аямдин технологийрин цIийивилерикай гегьеншдиз менфят къачузвай, телевизордин куьмекдалди аялриз картаяр, хуьрерин шикилар, машгьур векилрин суьретар къалурзавай, тарсара муаллимдинни аялрин диалог тешкилзавай. Зи фикирдалди, чIалалай аялриз тарих итижлу тир.
Мадни лагерда спортдихъ галаз алакъалу мярекатар Магелан Саидовал ихтибарнавай. Аялриз балкIанар гьализ, чIемерукрай ягъиз Фаик Юзбегова чирзавай. Туризмдай инструктор — Абузар Къазиев, вожатыярни Давид Гьасанов, Рустам Агъабегов ва Абдуллагь Абдуллаев тир. Бубадинни дидедин ролар зани зи уьмуьрдин юлдаш Самаяди тамамарзавай (хъуьрезва). Гаф кватай чкадал лугьун, Самая Гьасановади ашпазрин кIвалахдал (вахт-вахтунда хуьрекар гьазурун), лагерда михьивал хуьнал гуьзчивал тухун, герек хьайибуруз медицинадин рекьяй куьмекар гун ва са жерге маса дердияр вичин хивез къачунвай.
– Садни тефенвай рекье сифте камар къачуз гьамиша четин жеда. Чи патара квел къведалди ихьтин лагерь мад садани кардик кутунач. Шак алач, и рекье квелни бязи четинвилер ацалтна. Лагерь ачухайдалай кьулухъ куьмекар гайи, гъил кьур стхаяр, вахар хьанани?
— Гьелбетда, хьана. Заз кьилди абурун тIварарни кьаз кIанзава. АгъастIалви Мурад Мегьамедкеримова лагердиз герек къвезвай спортдин инвентарь маса къачуна, Кьурагь райондин кьил Замир Азизова лагерь якIалди ва са шумуд сеферда емишралди таъминарна, Чепиви Раиф Казумова канцеляриядин метягьар пишкешна. Нариман Гъазалиева, Рафик Агъамирзоева, Зумрудин Шамхалова пулдин куьмекар гана. Вурвави Заур Балакишиева, текиви Максим Садикьова бязи крара гъил кьуна. «Лезги газетдин» редакцияди аялриз дидед чIалай тарсар гун патал ктабар чара авуна. Абурулай ва инал чпин тIварар кьун тавунвай вирибурулай Аллагь рази хьурай! Замир Загьидиновичаз кьилди сагърай лугьуз кIанзава. Ада бинедилай лагерь арадал гъунин тереф хвена, вичелай алакьдай куьмекарни гун хиве кьуна. Гьакъикъатдани, ада гайи гаф хвена. Школа-интернатдин директор Надир Тагьировни лагердин къайгъуйривай къерех жезвачир. Сагърай чеб вири!
– Куьмекар гудайбур хьайила, кIвалахни виликди фида. Малум тирвал, куьне лагерда чи халкьдин машгьур векилрихъ — спортсменрихъ, художникрихъ, шаиррихъ… галаз гуьруьшар тешкилна. Гьабурукайни кьве гаф лагьанайтIа кIанзавай.
— Гуьруьшри лагердин уьмуьрдик юзун кутуна. Иллаки машгьур спортсмен Икрам Алискеров акурла, аялриз шад хьанвай. Адахъ галаз кьиле фейи гуьруьш чна тIебиатдал тешкилнавай. ГьакIни иниз аялриз чпин уьмуьрдикай, кIвалахдикай ихтилатар авун патал художникар тир Мелик-Мамед Агъабалевни Балакиши Пирметов, Дагъустандин писателрин Союздин лезги секциядин регьбер Максим Алимов, Гьажи Давудан тIварцIихъ галай центрадин кьиле авай Самур Алиев, «ЛЕКИ» фондунин векил Максим Садикьов ва масабур атанвай.
Гуьруьшрилай гъейри, чна аялриз сиягьатарни тешкилнавай. Дербентдиз, Кьурагьиз, Ахцегь райондиз, Хуьруьгрин хуьре авай «Люминари» центрадиз, Авадан хуьруьз, музейриз, дагълариз, гьуьлел ва масанриз фена. Анра «ЛЕКИ» фондунин векилри – Заур Балакишиевани Руслан Мегьтиханова, ФЛНКА-дин векилри — Ильяс Букаровани Зарина Керимовади аялриз итижлу суьгьбетар авуна, лекцияр кIелна.
– Садикь Абдулбегович, лагерда ял ягъай аялрин диде-бубайрин патай квел разивилин келимаяр агакьнани? Къведай йисуз лагердин кIвалах давамардай ниятар авани?
— Гьелелиг нарази хьайи касни авач. Аялар хутахиз атайла, диде-бубайри анжах гьевес кутадай, разивилин келимаяр лугьузвай. Гьакъикъатдани, абурун гафар чун патал лап важиблу я.
Аллагьди гайитIа, къведай йисузни «Лекьрен муг» кардик кутада. ЦIи чна кьабулнавайбур анжах гадаяр тир, къведай йисуз рушарни кьабулдай фикир ава. ЦIи хьиз, кьве смена тешкилда ва гьар сад пуд гьафтеда давам жеда. Рушар патал кьилдин программа туькIуьрдайвал я. Абуруз чувекар, гуьлуьтар, гамар храз, хуьрекар гьазуриз, чIехи дидейрилай чи йикъарал агакьнавай, дишегьлийриз хас маса сенятрин сирер чирда…
Аллагьди агакьаррай! — лугьузва чна Садикь Гьасановаз. Ада гъиле кьунвай проектдихъ чи чIал, тарих, меденият хуьнин, вилик тухунин жигьетдай, гьакъикъатдани, еке метлеб ава. Эгер лагерь кардик акатай сад лагьай йисуз иниз саки 30 аял атанатIа, къведай йисуз абурун кьадар кьве сеферда артух хьунни мумкин я. Къуй Садикь Абдулбеговичахъ, адан дестедихъ гъиле кьунвай карда еке агалкьунар ва «Лекьрен муг» дуьньядин лезгияр авай гьар са пипIе машгьур хьурай!
Мегьамед Ибрагьимов
