Тарих
Ахцегьай тир алим Рагьман-къули эфендидикай (XVII-XVIII асирар)
Рагьман-къулидин бине мусурманрин медениятдин чIехи чешме, тарихдин метлеб авай гъилин хатIарин ктабар хуьзвай центр, мусурманрин машгьур алимрин макан яз сейли хьанвай Ахцегьрин хуьряй я. Ам ахцегьви Агъадин хизанда дуьньядал атана ва адан тIварцIихъ хайи хуьруьхъ галаз алакъалу «ал-Ахти» (яни Ахцегьай тир) нисба (адет яз, арабрин (мусурманрин) тIварарихъ акал жезвай инсандин бинеяр гьинай ятIа къалурзавай тахаллус) галай.
Рагьман-къули эфенди ал-Ахти тарихда «геж тир юкьван виш йисар» тIвар алаз гьатнавай девир акьалтIайдалай кьулухъ гатIунай цIийи девирдин дагъустанви алимрин дестедин векилрикай сад я. Адакай чал лап тIимил делилар агакьнава. Гьатта ам яшамиш хьайи йисарикайни са артух малуматар авач. Кхьинрин чешмейра Рагьман-къулидиз «XVIII асирдин алим» лугьузвай ва гилани гьакI я. Асул гьисабдай и алимдикай чахъ авай делилар Али Каяеван (Али ал-Гумуки, 1878-1943) «Дагъустанви алимрин таржумагьалар» кIватIалда гьатнавай малуматралди акьалтI жезвай. Лагьана кIанда, и кIватIалдин кьве вариант ава: сад — туьрк, муькуьди араб чIаларал кхьенвайбур. 2012-йисуз Анкара шегьерда чапнавай, туьрк чIалал кхьенвай «Тераджим-и улема-и Дагистан» вариантда Рагьман-къулидикай лап тIимил малуматар ганва. Къейд ийин хьи, и кIватIалда дагъустанви алим «Рагьмекулу эфенди, Агъадин хва» хьиз гьатнава. Ана алим Самур округдин центр тир Ахцегьрин хуьряй тирди къалурнава. Али Каяева къейднавайвал, Рагьман-къулидиз хъсандиз араб, перс, туьрк чIалар чизвай ва ам Дагъустанда сифтегьан духтуррикай сад тир. Гьижрадин 1136-йисуз (1723-йис) Рагьман-къулиди, араб чIал чизвай дагъустанвийри менфят къачурай лагьана, медицинадин хиле виридалайни хъсан ктабрикай сад яз гьисабзавай «Тухфат ал муминин» («Муъминриз савкьат») ктаб перс чIалай араб чIалаз элкъуьрна. Али Каяеван фикирдалди, Рагьман-къулиди медицинадин рекьяй чирвилер Ирандани Азербайжанда къачуна, амма адан муаллимар вужар тиртIа, малум туш.
А.Каяев винидихъ тIвар кьур кIватIалдин араб вариант акьалтIариз агакьнач. Ам чи йикъарани чапдай акъатнавач, гъилин хатIарин чешме яз ама. Гьанани Рагьман-къули эфенди ал-Ахтидикай ганвай малуматар туьрк чIалан вариантда авайбур я, алаваяр авач.
Аламатдин жуьреда чи йикъарал агакьнавай, Рагьман-къули эфендиди араб чIалаз таржума авунвай фармакологиядиз талукь «Тухфат ал-муминин» ктабдин гъилин хатIарин вариант саки 300 йисан девирда жуьреба-жуьре инсанрин гъилера хьана. XX асирдин эвел кьилера ам яхулрин Ницовкра хуьряй тир шейх Сайфулла Башларовав гвай. 1930-йисуз ада ам алим, тарихчи Али Каяевав вахкана. Алай вахтунда и надир чешме Али Каяеван гъилин хатIарин чешмейрин ктабханада ава. И ктабханани, ирс яз, алимдин хтул Ильяс Каяевав агакьнава. Ада заз Рагьман-къули эфендидин таржумадихъ галаз мукьувай таниш жедай ихтияр гана. Чешмедин кIалубдал 30×20 сантиметр ала ва ам 245 чиникай ибарат я. Гьар са чина 24 цIар ава. Кхьинар араб грамматикада машгьур «насх» хатIуналди чIулав чернилдалди авунва. Разделрин тIварар асул гьисабдай яру чернилдалди кхьенва.
Рагьман-къули эфенди ал-Ахтиди авунвай таржумадиз кхьенвай сифте гафуникай куьрелди рахаз кIанзава. Ана къейднавайвал, дяведалди Шемахи къачур чIавуз (ихтилат 1721-йисуз Гьажи Давуд Муьшкуьрвидин ва I Сурхай хандин кьушунри Ширвандин меркез тир Шемахи шегьер къачур девирдикай физва) перс чIалал кхьенвай, медицинадиз талукь «Тухфат ал-муминин» ктаб жагъана. Ам персерин алим Мугьаммад ал-Мумин ал-Хусайни ад-Дайламиди (1697-йисуз рагьметдиз фена) кхьенвайди тир. И ктаб 1669-йисуз авторди къизилбашрин падишагь Сулейманаз пишкеш яз ганай. Ихтилат 1666-1694-йисара регьбервал гайи сефевидрин тухумдай тир Ирандин шагь Сулейманакай (II Сафидикай) физва. Мадни, сифте гафуна кхьенвайвал, а чIавуз и ктабдикай «чи вилаятда» (яни Дагъустанда) са алимдини менфят къачузвачир. Медицинадин хилекай хабар авай «чи регьберди» ктабдикай менфят къачуз жедайвал, нивай ам араб чIалаз элкъуьриз жедатIа хабар кьуна. И кIвалах кьилиз акъудун патал майдандиз Рагьман-къули экъечIна ва ада вичин таржума алимриз къаюмвалзавай ва савадлу инсан тир I Сурхай хандиз бахшна. Рагьман-къули таржума авунив гьижрадин 1136-йисан мугьаррам вацран эхирра (1723-йисан октябрдин эхирра) эгечIна. Гъилин хатIарин чешмедин чинални и тарих къалурнава ва анал гьакIни и ктаб перс чIалай араб чIалаз элкъуьрнавайди къейднава. Идалай гъейри, и чина я и ктабдин сагьиб хьайида, я ам кIелайбурукай сада араб чIалал авунвай маса кхьинарни ава:
«Ал-Муфрадат ал-джами би-л-адвийа ар-рутубат» тIвар алай и къиметлу ктаб Сурхай-бегдин девирда перс чIалай пак тир араб чIалаз элкъуьрайди Дагъустан вилаятдин Самур областдай (нахийат Санмур) тир Агъа ал-Ахтидин хва алим Рагьман-къули я. Тарих — 1136-йис».
Эхиримжи чина гъилин хатIарин чешме ихьтин гафаралди акьалтI жезва: «Джами ал-муфрадат» ктаб къуватлу тушир Аллагьдин лукI Ахцегьа яшамиш жезвай Агъадин хва Рагьман-къулидин гъилелди акьалтIарнава — Гъил къачузвайда адалай гъил къачурай. Тарих: Пайгъамбардин (Аллагьдин патай салам ва салават хьуй вичиз) гьижрадилай гуьгъуьнин агъзурни са вишни къанни ирид лагьай йис». КIаник я и ктабдин сагьиб хьайидан, я ам кIелайбурукай са касдин кхьинар ала: «Ада и къиметлу ктаб перс чIалай араб чIалаз элкъуьрна. Аллагьдиз хъсандиз чида».
Гъилин хатIарин чешме акьалтIарнавай гьижрадин 1127-йис 1715-йисаз талукь я ва и тарих чешмедин чинални сифте гафуна къалурнавай гьижрадин 1136-йисахъ галаз сад туш. Чна гьисабзавайвал, чешмедин эхирда Рагьман-къулиди, гъалатI хьана, «къанни цIуд» числительнидин чкадал «къад» кхьенва. И дуьшуьшда тарихар сад-садахъ галаз кьазва, гьикI лагьайтIа, сифте гафуна таржума ийиз 1136-йисуз эгечIнавайди къейднава ва кIвалах тахминан са йисалай — гьижрадин 1137-йисуз (и йис 1724-йисан сентябрдиз гатIунна) куьтягьна. Эгер 1127-йис дуьзди ятIа, Рагьман-къулиди «Джами ал-муфрадат» чешме «Тухфат ал-муминин» ктаб таржума ийиз эгечIдалди 8 йисан вилик акьалтIарнава. Инал чешмедин тIварар сад тахьунин гьакъиндай суалар арадал къвезва. Мумкин я ихтилат тIварар гьар жуьредин тир гьа са чешмедикай физва. Чешмедин чинални ва сифте гафуна ихтилат Мугьаммад ад-Дайламидин «Тухфат ал-муминин» ктабдикай физватIани, эхирда Рагьман-къулиди вичин гъилелди маса — «Джами ал-муфрадат» тIвар къалурнава. ГьакIни ам кIелнавай касди чинал авунвай кхьинрани ктабдин тIвар «Ал-Муфрадат ал-джами бил-адвийа ар-рутубат» яз къейднава. «Китаб ал-джами ли-муфрадат ал-адвийа ва-л-агзийа» тIвар алай ктаб арабрин алим-ботаник ва фармаколог Ибн ал-Байтарахъ (ам 1248-йисуз рагьметдиз фена) ава. Гаф кватай чкадал лугьун, Мугьаммад ад-Дайламиди, вичин «Тухфат ал-муминин» ктаб кхьидайла, Ибн ал-Байтаран винидихъ тIвар кьур кIвалахдикай менфят къачунва. Гьар гьикI ятIани, ихтилат физвай чешме араб чIалаз элкъуьрайди ва ам кьиляй-кьилиз кхьейди Рагьман-къули тирдал шак алач.
Араб чIалал кхьенвай гъилин хатIарин чешмеяр ахтармишунин жигьетдай кьиле тухвай кIвалахди эхиримжи вахтара чаз Рагьман-къули эфенди ал-Ахтидикай икьван чIавалди малум тушир делилар винел акъуддай мумкинвал гана. Кьадардал гьалтайла тIимил ятIани, гьакьван къиметлу и делилрин куьмекдалди алимдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьиз талукь шикил арадал хкиз жезва. Кьилди къачуртIа, чаз Абд ар-Рагьман ал-Джамидин (1492-йисуз рагьметдиз фена) «Ал-Фава ид ад-дийа-ийа» чешмедин гъилин хатIарин сиягь жагъана.
«Ал-Фава ид ад-дийа-ийа» Дагъустанда гзаф машгьур хьайи араб чIалан грамматикадай чирвилер къачудай пособие я. И чешмедин эхиримжи чина араб чIалал кхьенвайвал, гъилин хатIарин и чешме гьижрадин 1107-йисан рамазандин вацран 11-числодиз (1696-йисан 13-апрель) «Дагъустан вилаятдин Ахцегьа яшамиш жезвай Агъадин хва Рагьман-къули» студентди кхьена акьалтIарна. Итижлу кар ам я хьи, чешме кхьин хъувунин кIвалах Шеки областдин Киш хуьревай алим малла Нуруддинан медресада кьилиз акъуднава. Алай вахтунда Киш хуьр Азербайжандин Шеки райондин мулкарал ала — Дагъустандихъ галаз авай часпардиз мукьва яз, Шеки шегьердивай кеферпатахъ 5 километр мензилдин яргъа. Дагъустанда Киш хуьруьз мукьва кеферпата Ахцегь райондин Хинерин хуьр экIя хьанва. Гьисабзавайвал, виликдай Киш хуьр удинринди тир. Чи йикъарани ина XII асирдин хашпарайрин килиса ама. Мадни чешмедай малум жезвайвал, XVII асирдин эхирра Киш хуьре неинки удинар-хашпараяр, гьакIни мусурманарни яшамиш жезвай.
Чешмедин эхирда авай кхьинрай мадни якъин жезвайвал, Рагьман-къулиди малла Нуруддинавай чирвилер къачузвай ва ада алимдиз мусурманрихъ авай адетралди «къаюмвалзавайди» (мавлана) лугьузвай. Гъилин хатIарин чешмеяр, адет яз, медресада чирвилер къачузвай чIавуз кхьин хъийизвай. ГьакIни Рагьман-къулиди чешмеда вич «студент» яз къалурнава. Медресада чирвилер, адет яз, жегьил вахтунда къачузвай. Гъилин хатIарин чешме кхьин хъувунвай тарих (1696-йис) фикирда кьуна, чавай Рагьман-къули дидедиз хьайи чIав XVII асирдин эхиримжи пуд лагьай паюнал сергьятламишиз жезва. Чи фикирдалди, Рагьман-къули тахминан 1670-йисара ва я 1680-йисарин эвел кьилера дидедиз хьана. И делил фикирда кьуртIа, «Тухфат ал-муминин» ктаб таржума ийидайла, Рагьман-къулидин тахминан 40 йис ва я адалай са тIимил гзаф тир. Эгер гьакI яз хьайитIа, Рагьман-къули XVII-XVIII асиррин ахцегьви машгьур алим гьажи Гьашим эфенди ал-Ахтидин девирда яшамиш хьана. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, чна Гьашим эфенди Ахцегьрин Пелтуяр тухумдай (къебиладай) тирди тайинарнава.
Ихтилат физвай гъилин хатIарин чешмедин эхиримжи чина гьалтзавай кхьинар иер, Дагъустандиз хас тушир каллиграфиядин хатIуналди авунва. Генани керчекдиз лагьайтIа, и хатI Ширвандин стилдиз мукьва я. И делилди Рагьман-къулидиз и къайдада кхьиз я къунши Ширванда кIелзавай чIавуз чир хьайиди, я ада Ширванда чирвилер къачур дагъустанви алимривай чирайди субутзава. Чна гьисабзавайвал, Рагьман-къулиди вичин уьмуьрдин тайин са пай Дагъустандилай къецепата кечирмишна. Тарихдай малум тирвал, Ширванда гьукумдин кьилиз Сурхай хан атайла, ада Шемахида арадал гъайи медресада тарсар гун патал а девирдин машгьур дагъустанви алимриз теклифнай. Чешмейрай ашкара жезвайвал, абурун арада Рагьман-къули ал-Ахти, Дамадан ал-Мухи (гилан Гуниб райондин Мегеб хуьр) ва Мугьаммад ал-убри (Лак райондин Убра хуьр) авай.
Чна Рагьман-къулиди кхьин хъувунвай мад са чешме винел акъудна. Ам шафии-мезгьебдал амалзавай мусурманрин ихтиярриз талукь кIвалах я. И чешмедин эхиримжи чина кхьенвайвал, ам «Дагъустанда авай Ахцегьа яшамиш жезвай Агъадин хва Рагьман-къулиди» гьижрадин 1120-йисан сафар вацран сад лагьай жуьмядиз (1708-йисан апрель) кхьена акьалтIарна.
Рагьман-къули эфенди ал-Ахти кьейи вахт гьелелиг тайин туш, амма алим тахминан XVIII асирдин сад лагьай паюна рагьметдиз фин мумкин я. Эгер Дагъустандин, Россиядин, Азербайжандин, Ирандин ва къецепатан са жерге маса уьлквейрин мискIинра, государстводин коллекцийра авай, кьилдин ксарив гвай араб, перс, туьрк чIаларал кхьенвай гъилин хатIарин чешмеяр тупIалай авуртIа, машгьур ахцегьви алимдикай алава делилар гьатун мумкин я.
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, ДГУ-дин профессор, алим А.Р.Шихсаидован тIварцIихъ галай археографиядин ва эпиграфикадин ахтармишунрин Центрадин регьбер
