Малум тирвал, советрин девирда халкьарин яратмишдай къуватриз ян тагана вилик фидай мумкинвилер ганай. Чи республикада тарихда садрани тахьай хьтин яратмишдай цIийи жуьредин интеллигенция арадал атанай. Уьмуьр йигиндиз вилик физвай а девирда лезги литературада виниз тир агалкьунар хьанай. Советрин девирдин милли литература арадиз атунин кардик лайихлу пай кутурбурукай сад гъиле авай йисуз чна вичин виш йис къейдзавай Эфендиев Мегьамедсалигь я.
Ам 1924-йисуз Кьурагь райондин Штулрин хуьре Магьмудан хизанда дидедиз хьана. Сифтегьан школа хайи хуьре акьалтIарай ада кIелунар Бакуда Октябрьский райондин 27 лагьай юкьван школада давамарна. Буйнакскда ва Дербентда педучилищейра кIелайдалай кьулухъ Дагъустандин пединститут (гуьгъуьнлай адакай университет хьанай) акьалтIарай ада вичин саки вири уьмуьрда, галатун тийижиз, Кьурагь ва Дербент районрин школайра муаллимвал авуна.
Эфендиев Мегьамедсалигьа вичин шаирвилин рехъ школада кIелзавайла башламишна. Адан «Октябрь» тIвар алай шиир сифте яз 1935-йисуз «ЦIийи рехъ» газетда чапнай. Адан эсерар райондин ва республикадин газетризни журналриз акъатиз хьана, бязибур а девирда школаяр патал туькIуьрнавай хрестоматийрани гьатна. Адахъ азербайжан чIалал теснифнавай шиирарни ава, абурукайни Бакуда школада кIелзамаз газетриз акъатнай. Са жерге шиирар Н. Гребнева, Я. Козловскийди, А. Безыменскийди урус чIалаз элкъуьрна, жегьил шаиррин «Молодой Дагестан», «Дагестанские поэты комсомолу» ва маса умуми кIватIалрани гьатна.
М. Эфендиев 1947-йисан 26- июлдиз Махачкъалада кьиле фейи Виридагъустандин писателрин совещанидин, 1949-йисан 4-июндиз тухвай Дагъустандин писателрин гьахъ-гьисабдин собранидин ва маса мярекатрин иштиракчини хьанай. Ам гьа девирдин литературадин уьмуьрда вилик жергейра авай Р. Гьамзатовахъ, А. Муталибовахъ, Ш. Къафлановахъ, Ш.-Э. Мурадовахъ, З. Эфендиевахъ галаз мукьувай таниш тир. 1950-йисан 12-апрелдиз акъатай «Дагъустандин правда» газетда чапнавай Камил Султанован «Жегьил писателрин яратмишунар» макъалада лагьанва: «…Чпин эсерар анжах гьа и мукьвара печатдиз акъатиз башламишнаватIани, абуру кIелзавайбурун фикир желбнава. Абур Расул Гьамзатов, Ибрагьим Керимов, Абдурагьман Хамамов, Мирза Мегьамедов, Жамалутдин Алижанов, Мегьамедсалигь Эфендиев я…».
А девирдин газетра М. Эфендиевакай мадни лагьанва:
«…Чи республикадин общественностди лезгийрин кхьинар арадиз атана 20 йис тамам хьун къейдзавайла, чнани квехъ галаз Виридагъустандин жегьил писателрин совещанида иштиракзава. Абурун арада чпихъ талант авай лезги халкьдин векилрини иштиракзава. Абур Мурадов Шагьэмир, Алижанов Жамалдин, Рамазанов Мухтар, Кьурагь райондай тир Мегьамедсалигь Эфендиев ва масабур я…».
«…Лезгийрин шаир-комсомолец Мегьамедсалигь Эфендиева регьбер Сталинакай икI кхьизва (инал авторди шаирдин «ЧIехи Сталиназ» шиир ганва)… Жегьил шаирар тир Ш. Къафланова, М. Эфендиева, Р. Рашидова чпин эсерра советрин халкьарин яратмишунрин зегьмет къалурзава…».
М. Эфендиеван гзаф эсерар Кьурагь райондин «ЦIийи уьмуьр» (исятда «Дагъдин булах») газетда чапнай. Комсомолдин райкомда отделдин заведующий яз кIвалахзавай ада и газетда сатирадин «Чумахъ гвай Магьмуд» рубрика кардик кутунай. Газетдин дяведин йисарин са нумрада ганвай «Жегьил шаиррин сесер» макъалада чавай кIелиз жеда: «…Чи жегьил шаирри чпин лап хъсан чIалар… Красный Армиядикай, зегьметдин ва дяведин геройрикай туькIуьрзава. Жегьил шаиррикай Эфендиев Мегьамедсалигьахъ лап хъсан устадвал ва талант ава. Мегьамедсалигьа Ватандин ЧIехи дяведин йисара вичин шиирралди халкьдиз фронт патал, гъалибвал патал женгиниз эвер гана. Адан «Красный Армия», «ЧIехи Сталиназ», «Чи геройриз» шиирар пара мана квайбур я…».
М. Эфендиеван дяведин йисарин яратмишунрай чаз чи халкьдихъ хьайи гужлу руьгь, адан патай душмандиз авай нифрет, душман кукIварун патал халкьдихъ авай къаст, душмандин винел гъалибвал къачудайдахъ, ислягь пакад йикъахъ халкьдихъ авай инанмишвал, уьлкведин регьберрихъ политикадин жигьетдай авай мягькемвал аквазва. Гьеле 1942-йисан ноябрдиз «ЦIийи уьмуьр» газетдиз акъатай Эфендиеван шиирдин тIвар «Чун гъалиб жеда» хьунни дуьшуьшдин кар я лугьуз жедач. Ада кхьизва:
Эй азиз тир гуьзел Ватан,
Вал душмандин гъил атана,
Игит халкьди эцигда чан,
Рахкурда ам, кьил атIана.
Гитлеран фашистрихъ галаз женг тухузвай чун тек туширди къалурзава. Чахъ мадни дустар ава:
Чун тек туш, мад ава дустар,
Вирибурун сад тир къастар,
Алчах Гитлер авун кукIвар
Гьам виридан мурад хьана.
«Игит Красный Армиядиз» шиирда советрин армиядин гужлувал къалурнава, ам «гьулдандив» гекъигнава. Адахъ «асландин рикI, асландин чин» ава.
Дяве ийиз тарихра тахьай хьтин,
Чир хьанач ваз я залан, я четин,
Вахъ ава асландин рикI, асландин чин,
Душманд(ин) винел йигиндиз физвай.
Душмандал гъалибвилер къазанмишзавай армиядин далудихъ вафалу халкь гала:
Далу пата кIвалахзава датIана,
Ви къуват хуьз, я югъ, я йиф талгьана.
Вири инсаниятдин, дуьньядин душман тир Гитлер шаирди «пехъи гавурдив» гекъигнава, халкьарин вилик ам виляй аватнавайди, «лап беябур хьанвайди» къалурнава:
Гитлер лугьудай пехъи гавур
Хьанва ам лап беябур.
М. Эфендиеван дяведин йисарин са жерге шиирра фронтдин далу пата зегьмет чIугвазвай халкьдин баркаллувилерикайни раханва, душман кукIварунин карда генани зегьмет чIугун патал эвер гузва. Дяведилай гуьгъуьниз ада «Чун гъалиб хьана» поэмани кхьенай.
ЦIийи сиясатдин лепедин хураваз лезги шииратдиз атай М. Эфендиева вичин са жерге эсерар ислягьвиликай, къагьриманвиликай, халкьарин дуствиликай ва гьакIни муьгьуьббатдикай кхьена. Адахъ гьакI сатирадин ва юмордин эсерарни ава. Адан сатира уьмуьрдихъ галаз сих алакъада ава. Шаирди вичин «Эх тежедай тIал», «Мукьувай таквадайди», «Заз ихтияр авазва», «Ялтах», «Жанавуррин хажалат», «Легковой автомобилдин иесидин мани», «Тахьай лекция» ва маса шиирра ялтахвал, фитнекарвал, кьве чин алай ксар негьзава.
Вахтар къвез алатзаватIани, дуьньядал цIийи несилар къвезватIани, чна чи руьгьдин ирс квадарна виже къведач. Чи арадай акъатай яратмишдай баркаллу ксари тунвай ирсинив чун адан къимет чиз, гьуьрметдивди эгечIун лазим я. Чеб яшамиш хьайи девирдилай, ярамишунрин тематикадилай аслу тушиз, чна абур гьамиша чи векилар яз гьисаба кьуна кIанда.
М. Эфендиев 1996-йисан 28- январдиз кечмиш хьана. Ам хайи хуьруьн сурара кучукнава.
Сабир Эфендиев
