Къадим Дербент шегьерда Гьажи Давудан тIварцIихъ галай руьгьдинни марифатдин макан кардик кваз са акьван гзаф вахт туш. Ана кIватI хьанвай инсанар хайи чIал хуьдай ва чи халкьдин тарих чирдай жигъирар гьяркьуь ийидай рекьер жагъурунал машгъул я.
«ГъвечIи агалкьунрикай ибарат я чIехи гъалибвал» — и гафар чаз играми Забит Ризванова (Аллагьди вичиз рагьмет гурай) тунвай весидин сад лагьай цIар я. Чна гьа касдин веси кьилиз акъудзава, адал амал ийизва ва Забит муаллимдин гафар тикрарзава.
Жемият, халкь дегиш жезвайди хьиз, дегиш жезва чи фикирарни, инсанрин арада тухудай къайдаяр, адетарни. И крар акваз, заз лезгидихъ хьун лазим тир итимвилин шартIарикай рахаз кIанзава. Чи арада итимвал амукьун патал. Итимвал вич вичелай арадал къвезвайди туш, адакай аялриз бубайри, жемятди гафаралдини краралди хабар гузва. Ам тербия гунин карда сифте чкадал эцигна кIанзавайди я. Аялдиз гъвечIи чIавалай итимвилин шартIар, гьи крар — кьилин винизвал, гьибур агъузвал ятIа чирун лазим я. И шартIариз яб тагай кас вири жемятдин виляй аватда. Са гафуналди, итимвилин тIвар гьар са лезгиди хвена кIанда!
Са кьве гаф хайи чIалакайни лугьун. Дуьньядин винел пара чIалар квахьзавай девирда лезги чIалан муаллимри чи чIал хуьник ва вилик тухуник еке пай кутазва. И рекье чи центради Дербент шегьердин мектебра лезги чIалан тарсар гузвай муаллимрихъ галаз сих алакъаяр хуьзва. Гьакьван хайи чIалахъ рикI кузвай муаллимар ава чахъ: аялрихъ галаз жуьреба-жуьре мярекатар кьиле тухузва, абуруз хайи чIал, меденият, тарих кIанарзава. Къуй чпихъ виридахъ агалкьунар хьурай!
Лагьана кIанда, абурун арадай хъсан алакьунар, чирвилер авай, чIал хуьнин рекье пара зегьмет чIугвазвай пешекар муаллимар хкягъун патал центради махсус рейтинг арадал гъанва. Кьилди къачуртIа, абурун кIвалахдиз, ихьтин месэлаяр фикирда кьуна, къимет гузва:
— тарс тухузвай къайда;
— класс туькIуьрнавай гьал;
— йисан къене тешкилнавай ва тухванвай мярекатар;
— газетризни журналриз хайи чIалал кхьенвай макъалаяр;
— интернетдиз, лезги чIалакай гьазурна, акъуднавай видеороликар;
— абурун гъилик кIелзавай аялри олимпиадайра, конкурсра иштирак авун, гъалибвилин чкаяр кьун;
— аялрин диде-бубайрихъ галаз кьиле тухузвай кIвалах.
Шак алач, чIал хуьнин карда аялрин диде-бубайрин хивени везифаяр ава. Хизанда гъвечIи чIавалай аялрихъ галаз гьамиша дидед чIалал рахун герек я. Аял — кьепIинамаз, дана — епинамаз лугьузвайвал, гьар са диде-бубади чпин веледдиз гъвечIи чIавалай хайи чIал чирна кIанда. Чи чIал хуьн, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, тек са чалай аслу я! Чи мурад, къаст сад хьун герек я: лезги чIал хуьн ва ам саламатдиз пакадин йикъал, чалай гуьгъуьнай къвезвайбурал, чи хтулрални птулрал агакьарун.
Тарихдин месэлайрикай рахайтIа, гьар са касди вичин салаз яд къвезвай хвал гьикI гьяркьуь ийизватIа, чунни гьа и кардал машгъул хьун лазим я. Чаз чи кьегьалрин къадир тахьайтIа, чарада абуруз къимет гудач, мумкин я чи кьегьалрин крар, тIварарни чпин миллетрин кIвачихъ хъиягъун.
Лезги халкьдин тарихда квахь тийир гел, несилриз чIехи ирс тунвай кьегьалрикай сад дагъвийрин азадвал патал женгер тухвай чIехи регьбер, имам Гьажи Давуд я. Тамам 300 йис идалай вилик, 1724-йисан 12-июндиз, Урусатдин ва Османрин пачагьлугъдин арада икьрар кутIуннай ва адан бинедаллаз Гьажи Давуд Ширвандин хан яз хиве кьунай. Кар алай ихьтин вакъиаяр гьар са лезгидиз чир хьана кIанда. Гьайиф хьи, чи йикъара пара жегьилриз Ярагъ Мегьамед, Гьажи Давуд, Алкьвадар Гьасан ва маса кьегьалар вужар тиртIа, абуру халкь паталди вуч авурди ятIа чизвач. Гьажи Давудан тIварцIихъ галай макандин мурад цил цун я. Адаз яд гана, гелкъвена, бегьер кIватI хъийидайвал. Жегьилар чи пакадин югъ я, абуру уьмуьрда хъсан бегьер (чIехи агалкьунар хьун) кIватI хъувун патал чна абурун гьакъиндай къайгъу чIугуна кIанзава.
За винидихъ къейд авурвал, цIи Гьажи Давуд хан яз гьисаба кьурдалай инихъ 300 йис алатнава. Гьажи Давуд хьтин кьегьалар кьилдин са тухумдин ва я са хуьруьн ваъ, вири халкьдин, Дагъларин уьлкведин вири миллетрин дамах я! И кар фикирда кьуна, чна адан тIвар мадни машгьур, тарихдикай гьич хабарни авачир вишералди, агъзурралди ватанэгьлийриз адакай чир хьун патал чIехи регьбердин уьмуьрдин ва женгинин рекьиз, ирсиниз талукьарнавай мярекатар — аялрин арада конкурсар, тарихдин конференцияр, гуьруьшар, элкъвей столар… тешкилин. Эгер чи гьар са районда, гьар са хуьре адаз талукьарнавай са мярекат кьванни кьиле тухвайтIа, им чна чи тарих хуьнин кардик кутунвай чIехи пай яз гьисабиз жеда.
Чи фикирдалди, халис ватанперес хьун патал гьар са касдиз вичин хизандин, тухумдин, хуьруьн, чи Ватандин — Лезгистандин тарих чир хьун герек я. Гьажи Давудан уьмуьрдин, женгинин рехъ чун паталди чешне я. А кьегьал хва хайи Ватан азад авунин гьерекатрин кьиле акъвазна, женгера гъалиб хьана. Ам хан тирди дуьньяда зурба кьве гьукуматди хиве кьуна. Им тарихдин садавайни инкариз тежер делил я!
Самур Алиев, Гьажи Давудан тIварцIихъ галай руьгьдинни марифатдин макандин регьбер
