«ЧIехи несилдин чи алимар уьлкведин­ кьилин илимдин центрайрихъ галаз ала­­къайра авай, анра аспирантурайра кIел­­завай, гьавиляй абурун чирви­лер дерин­, илимдин кIвалахни бегьерлуди тир, — суьгьбетзава филологиядин­ илимрин кан­дидат С.А. Бедирханова. — Абур, уьмуьр­ куьтягь хьайила, хъфизва. Эвездиз къвезвай жегьилрикай рахайтIа… Сад лагьайди, илимдиз жегьилар четиндиз къвезва. Алай девирда чи филологиядин илимда гьалар рикI са акьван шадардайбур туш». Амма илимдин кIвалах санал акъвазни авунвач. Адак гьерекат кутазвайбурукай сад яргъал йисара Россиядин илимрин академиядин Дагъус­танда авай филиалда кIвалахзавай Сейфеддин Анверович Бедирханов вич я.

— Девирар дегиш жезва, абурухъ галаз жемиятни, адан идеологияни, — давамарзава ада. — Мисал яз, гьа СтIал Сулейман къачун чна. Советрин девирда адаз гьикI килигзавай. Гила гьикI килигзава? Гьуьжетар къизгъинбур физва, адан яратмишунар халисандиз чпин гъавурда акьун тавурбур яз амукьзава. Бес вуч авун герек я? Эвелдай са фикирдал атана, Сулейман, адан яратмишунрин феномен культурологиядин гьуьжет алачир са бинеда тван. Им жедай кар яни? Я. Анжах месэла кьезилбурукай туш, ам гьялун патал илимдин бес кьадар къуватар чахъ аваз аквазвач. Ахтармишунар тухвана кIанзавай рекьер, гьялна кIанзавай мес­элаяр лагьайтIа, гзаф я.

– Сейфеддин Анверович, периодикадин такьатра ви тIвар гьалтна зи рикIел аламач. Гьавиляй кIелдайбуруз эвелдай вуна жувакай суьгьбет авунайтIа хъсан тир. Илимдин рекьиз вун гьикI атанай?

— Зун КцIар райондин Агъа Лакарин хуьре 1968-йисуз дидедиз хьана. Гьана юкьван школада кIелна. Армияда къуллугъна.­ Хтайла, гьазурлухвилин курсарилай кьулухъ ДГУ-дин филологиядин факультет­дик экечIна. 1995-йисуз университет акьалтIарна, гуьгъуьнин пуд йисуз аспирантурада кIел хъувуна. Илимдин руководитель профессор Гьа­жи Гашаров яз, 1999-йисуз илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Инал завай­ лугьун тавуна жедач: Гьажи муаллимди заз сад лагьай курсунилай эгечIна тарсар гана,­ зун адан сад лагьай аспирантни хьана.­ Зи диссертациядин тема тир — азербайжан чIалал­­ арадал атанвай лезги эдебият. Диссертация­ хуьдалди са тIимил вилик зун Россия­дин илимрин академиядин филиалдиз, Гь. ЦIа­­дасадин тIварунихъ галай тарихдин­, чIа­ларинни литературадин институтдиз кIва­­ла­хал атана. Ингье къенин къалди гьана­ ама.

– Азербайжанда чIехи хьана, ана школадиз фена, ДГУ-да кIелдайла, зун гъавурда акьазвайвал, са бязи кьетIен четинвилер тахьана амукьнач.

— Четин хьанай, чIалал гьалтайла. (Хиве кьан: гилани четинзама.) Школада за азербайжан чIалал кIелайди я. Университетда чирзавай урус чIални хайи чIал. (За Дагъус­тандин филологиядин отделение хкянай.) Урус чIалал, лагьайтIа жеда, бегьем рахазни чизвайди тушир, хайи чIалал рахаз я чизвайди, школада ам атайди тушир… РикIел хтайла, гила хъуьруьн къвезва: гьазурлухвилин курсара кIелиз эгечIайла, чна садра диктант кхьенай, кьезилдини тир, белки, пуд лагьай классдин дережада авайди. А диктантда за вишев агакьна гъалатIар ахъайнай жеди… Ахпа дегиш хьана. Пуд лагьай курсуна чаз урус чIалан тарихдин грамматика къвезвай. Студентар патал пара муракаб дисциплина тир, тарсар тухузвай муаллимни — лап кIевелай истемишдайди. И дисциплина себеб яз, университетдай гьар йисуз са кьадар студентар акъудзавай. Эхирдай адай контрольный кIвалах кхьейла, вишев агакьна студентрикай анжах са заз вад эцигнай. А йисар зун патал жувал кIвалахдайбур, халисандиз чирвилер къачудайбур хьана. Университет за яру дип­ломдалди куьтягьна.

– Академияда ви кIвалах квелай башламиш хьанай?

— Ана кIвалах виликамаз тестикьарнавай пландик кваз физвайди я. Кьуд йисуз кьван зун текстологиядал машгъул хьана, азербайжан чIалай таржумаяр авуна.­ А кIвалахдин нетижа яз, зи кьве ктаб акъат­на: XVIII ва XIX асирра азербайжан чIалал арадал атанвай чи литературадай ахтар­мишунарни текстер. Текстологиядин кIва­лах­рилай гуьгъуьниз зун лезгийрин шииратда  муьгьуьббатдин лирикадин темадал элячIна. Теориядай сад лагьай ктаб акъатна: лезгийрин XVIII асирдин муьгьуьббатдин лирикадин эстетикадин месэлайрай. Мадни завай лезги шаиррин азербайжан чIалал яратмишунрикай, абурухъ галаз алакъалу месэлайрикай ва вилик финин рекьерикай кIвалахдин тIварни кьаз жеда.

– Ви илимдин кIвалахар гьикьван ава?

— Чпиз дуьнья акунвайбур, текстологиядин ктабарни монографияр, цIуд ава, макъалаяр-130-далай виниз.

– Алай вахтунда вуна квел кIва­лахзава?

— Гъиле мад зун патал цIийи темадай кIвалах ава: лезги драматургиядай, алатай асирдин ва къенин йикъал къведалди, гегьенш ахтармишун.

– Чи драматургиядин тарихди, къе­нин юкъуз ам авай гьалди вун, цIийи­даказ ахтармишзавайди, гьихьтин фикиррал гъизва?

— Гьар жуьре фикирар къвезва. Гьялиз гъиле кьунвай месэладив гьикI эгечIзаватIа, методологиядин гьихьтин кIалубра аваз вуна ахтармишунар тухузватIа, гьадалайни аслу я. Чи драматургия вилик фейи рехъ гьа са жуьрединди хьайиди туш. Лезги драматургия, виридаз чизвайвал, алатай асирдин лап эвелра арадал атана. Ам арадал атун Идрис Шамхалован тIварцIихъ галаз алакъалу я. Кьуд-вад пьесадин автор тир адан яратмишунрикай, гьайиф хьи, чаз чизвайди гилани сегьнедал аламай са «Периханум» я. Ахпа, 20-30-йисара, драматургия маса рангар алайди, вахтунин истемишунриз жаваб гузвайди хьана. Адахъ вичин кьетIенвилер ава, агалкьунар хьиз, гила ачухдиз аквазвай зайифвилерни: ганвай схемайрал бинеламиш хьун, тежриба тахьун. Драматургия вилик финин рекье 40-60-йисаризни кьилди девирдиз хьиз килигун герек я. И девир лезги драматургия патал иллаки чIехи агалкьунринди тир…

– Ви, академиядин илимдин векилдин, вилерай чи къенин йикъан литературадин процессни, литература ахтармишзавай илимни ваз гьикI аквазва?

— Исятда чун чкIай девирда ава. Виликдай, ам гьихьтинди тиртIани, тайин идеология авай, ада рехъ къалурзавай. Гила гьарма­ сад вичиз я, тайин рехъ авач. Гьикьван рахунар авуртIани, чи къадим тарихдикай, чи кьве агъзур йисан культурадикай, гьелелиг­ гьа рахунар яз амукьзава. Са вуч ятIани ийиз­вайди хьиз ятIани, амукьдай цIийи крар, лугьун, культурологиядин цIийи конструкци­яр арадал къвезвач. Я абур арадал гъидай къуватар, потенциални къе заз аквазвач. Виликди вил ягъиз алахъайтIа, аквазвайди акьалтIай тайинсузвал я. Чи гуманитарный илимрин­ гележег гьихьтинди жедатIа лугьуз пара четин жезва. Муькуь патахъай, гьар гьикI хьайи­тIа­ни, и девирдай чун экъечIун, и кар патал­ни, литературадиз хьиз, литературадин илим­диз­ни цIийи къуватар атун чарасуз я.

Суьгьбет авурди — Гь. Чандаров