И мукьвара «Лезги газетдин» редакцияда ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва Дагъустандин чIаларин отделенидин 3-курс акьалтIарнавай лезги студенткайрин практика кьиле фена. Вуздин патай муаллимар тир Таиба Гьажимурадовадин ва Аида Гашаровадин, гьакIни «Лезги газетдин» патай экономикадин отделдин редактор Жасмина Саидовадин гуьзчивилик кваз кьиле фейи редакциядин кIвалахдин тежриба къачунин йикъар  итижлубур хьана.

Кьилди къачуртIа, газетдин редакцияда студенткайриз макъалаяр кхьинин, текст къайдадик кутунин, орфографиядин къанунар вилив хуьнин жигьетдай хъсан меслятар къалурна. Чпиз гайи тапшуругъар жегьилри ашкъидивди кьилиз акъудна. Гьа жергедай яз — рикIик квай   месэладай макъала кхьинин алава тапшуругъни. Арадал атай яратмишунар чна агъадихъ чапзава. Къуй жегьилрихъ хайи  чIал хуьнин рекье агалкьунар хьурай.

Ахцегьрин дагълар

Марьям  Эфендиева

Ахцегьрин дагълар, гуя Дагъустандин кьиблепад хуьзвай зурба пагьливанар  хьиз, циферилайни виниз цавун аршдиз хкаж хьанва. Бязи вахтара абур заз пехъи тIурфан хкаж хьанвай океандин зурба лепейризни ухшар яз аквада. Рангарин булвал — вили цавун кIаник жуьреба-жуьре рангарин тIебиат ачух жезва – ина зумруддин ранг алай дерейри яру-хъипи тав алай рагарихъ галаз къуншивалзава, жив алай кукIушри лагьайтIа, гимишдин нур чукIурзава кьуд патаз.  Инсандин гъил галукь тавунвай тIебиатдин алем: ина саф гуьзелвили агъавалзава. Йигинвилелди  авахьзавай вацIари дагъларин  этегар чуьхуьзва. Лекьери лагьайтIа, гъуьрчехъ къекъвез, и кьил-а кьил авачир  гегьенш чуьллер дикъетдивди вилив хуьзва.

Тарихдин хазина хуьдай чка. Ахцегьрин дагълари асиррин сирер хуьзва. Рагара  атIанвай надир къелейри ва  гадарнавай, гуя чеб патал вахт акъваз хьанвай хуьрери виликан девиррин тарихдикай суьгьбетзава. И атIугъай, гьа са вахтунда  гуьзел тIебиатдин маканда секинвили, ислягьвили агъавалзава. Ина руьгьдин пайгарвал ва тIебиатдихъ галаз садвал гьисс ийиз жеда. Жумарт тIебиатди  инсанриз вичин савкьатар пишкешзава: атирлу хъчар, таза емишар ва михьи яд.

Ахцегьрин дагълар картадал алай  гьа­кIан чкайрикай сад туш, абур тIебиатдин  зурбавилиз, уьмуьрдиз, эбедивилиз гимн я. И чилел кIвач вегьей сиягьатчиди вич зурба жендек авай пагьливанрин кIвачерик квай къумадин твар хьиз гьиссда. Цавун­ аршдихъ элкъвенвай дагъдин рагар муь­тIуьгъариз тежедайбур хьиз аквазва, гьа са вахтунда абуру акьалтIай гуьрчегвилелди чпел чIугвазва.

Экуьнин ва хъендин къугъун. Ахцегьрин дагълар неинки гуьзел тIебиат, гьакIни экуьнин ва хъендин  къугъун я. Ина ракъинин гьар са нурди цIийи шикил арадал гъизва,  гарун гьар са нефесди лагьайтIа, гуьгьуьлар дегишарзава.

Къуват ва гьевес гудай чка. АтIугъай, кIеви, гьа са вахтунда акьалтIай гуьзел и чкади  гьевеслувал гузва, руьгь хкажзава, бедендиз къуват атанвайди, гьакIни  асиррилай асирралди дегиш тежедай, эбеди тир са квехъ галаз ятIани сихдаказ алакъалу тирди гьиссдай мумкинвал гузва.

Ахцегьрин дагълар руьгьдиз секинвал гузвай,  тIебиатдин зурбавили рикIик зурзун кутадай чка я.

ЦIал хьтин чин алай

   Эльвина  Алиева

Гьар са чан алай затIуниз вилик фин герек я. Вилик тефейтIа,  са кIус гьерекат акат тавуртIа, ам рекьида. ЧIехи тежедай аял начагъди я: ам геждалди амукьдач. ЧIехи тежезвай тарни кьурада.

ЦIай. Чан алачир затIарин арада цIай ви­ридалайни «чан алайди» я. Ам юзазва, адаз нефес кIан я. Ам гъвечIидини жеда, ахпа яваш-яваш чIехини жезва. Эхирни ам рекьиз­ва. КIарас кутун тавуртIа, ам фад рекьида.

ЧIални цIай, са патахъай, чеб чпиз ухшар я. ЧIалални чан ала. И фикирдин гьахълувал урус шаир, публицист, аялар патал ктаб­­рин автор Корней Иванович Чуковскийдини тестикьарзава. Ада чIалаз талукь хъсан са ктабни акъуднава. Ктаб урус чIалакай ятIани, зи кьатIунрай, ам гьар са лезгидини  кIелун чарасуз я. КIвенкIвеваз — жуван чIал, халкь, меденият кIанибуру. ЧIалакни, цIук хьиз, «кIарас» кутун тавуртIа, ам хкахьда. ЧIалан кIарасар цIийи гафар я — неологизмаярни патан гафар. «Неологизм» гаф  грек чIалай лезги чIалаз элкъуьрайла,  гьакI жени ийида — «нео» (цIийи) + «логос» (гаф). Патан гафар кьве патал пай жезва: чаз авачирвиляй маса чIаларай къачунвай гафар (стол, машин, компьютер); чи чIала авай гафар эвезун патал ишлемишзавай  патан гафар (башламишна, алдатмишна мсб.).

Чун са къатда  жуван чIал хуьз алахъзава, амма вилик тухуз — ваъ. Чизвач хьи, чIалални чан алайди я ва чан алай масабур хьиз, виликди фин тавуртIа, ам рекьида. Вири дуьнья, адахъ галаз гьар са пеше­ни, илимни, сиясатдин гьаларни чкадал акъвазнавач. Дуьньядихъ галаз санал гьерекат авун патал чIални дегиш хьана кIанда. Мисал яз, урус чIал къачун. Эхиримжи виш йисан къене урус чIалан гафаргандал са шумудра алаваяр хъувуна. ГьакI — ингилис, араб, китай, френг, немс ва  амай чIаларални. Месела, большевикар къведалди Урусатда «самолет» гафунин чкадал «аэроплан» ишлемишзавай. Амма «ярубуру» яшайишдин  инкъилабдихъ галаз санал чIалан инкъилабни кьиле тухвана. Алифба дегишарна, патан гафарикай чIал михьи авуна, авачир гафарни кардик кутуна.

Чи чIалакай вуч лугьуз жеда? Виш йисан вилик гьи гьалда авайтIа, саки гьа гьалда амазма ам. ГьакI хьайила,  къе газет, ктаб ахъаяйла, чал маса чIаларай атанвай гафар гзаф гьалтзава.

Алай вахтунда заз чи чIал хкахьзавай цIуз ухшар яз аквазва. Са 100-200 йисалай ам михьиз квахьун  мумкин я. ЦIаяр сифтедай  шегьерра, гила яваш-яваш хуьрерани хкахьзава. Лезги чIалан къула урус,  азербайжан чIаларин цIаяр къвердавай къати жезва. Интернетда, ютубда, телевизор­дай, тарсара (лезги чIалан тарсар квачиз)­ гьакIни кIвалера урус ва азербайжан чIа­ларал рахазва. Эхь, кIвалени гзафбур лезги чIалал рахазвач. ЦIийи затIариз лезгидалди тIварар авач. Стиралка, телевизор, компьютер, телефон, пылесос…

Алай  вахтунда  интернетда цIийи гафар арадал гъизвай ва абур уьмуьрдани кардик кутаз алахъзавай пара кьадар гьевескарар ава. Амма адетдин журналистризни филологриз ахьтин гьерекат хуш туш. “Ахьтин гафар авайди туш” лугьузва чи чIала. Зи кьатIунрай,  икI лугьуз ацукьайтIа, чи цIай михьиз хкахьда, руьхъ гару тухуда.

Хайи макан – Манкъулидхуьр

Камила  Агъавердиева

Манкъулидхуьр зи дидединни бубадин­­ хайи макан. Ам КцIар райондин  рагъ­экъечӀ­дай пата, КцӀаривай 17 км яргъа ава.

Заз гзаф кIанда зи хайи хуьр. Гьар гад алукьдайла зи рикIик шадвал акатда, вучиз лагьайтIа, зун хуьруьз хъфидай вахт жезва. Шагь дагъдин патав гвай КцIар райондин гуьзел мулкар, тIебиат садра акур касдин рикIелай гьич тефидайбур, чпел чIугвадайбур я.

Зи хуьряй тIвар-ван авай гзаф ксар акъат­нава. Абурукай сад шаир ва писатель Забит Ризванов я. Ада са шумуд пьесани теснифна. Абур КцIар шегьерда вичи тешкилай халкьдин театрдин сегьнедилай къалурна. Адан тIвар КцIара авай «Лезги театр­дал» ва  хайи  хуьруьн культурадин кIва­лел эцигнава. Чи хуьруьн мектебдизни Забит Ризванован тIвар ганва.

Манкъулидхуьр гьакIни гамарин ва ха­ли­чайрин макан тир лагьайтIа, жеда. Гьар сеферда хуьруьз хъфейла, чи дидеди чаз хайи макандин тарихдикай, чи ба­дей­ри­кай, улу-бубайрикай, абуру авур кIва­лахрикай, абурун уьмуьрдин рекьерикай суьгьбетарда. Гьеле аялар тир чIа­валай абуру вири­да чуьллерани багълара гзаф зегьмет чIугвадай, майишатар кьиле тухуз куьмекардай.

Манкъулидхуьр фу авай, девлетлу хуьрерикай я. Гьеле XIX асирдин сифте кьилера анин ичин багълар, прунз цанвай чуьл­лер къецепатан уьлквейризни сейли тир. Иллаки инин сарубугъдадин тариф виринриз чкӀанай. Гзаф хуьрери чпин хъуьтӀуьн раж инай къачудай. Абурухъ чӀехи никӀер, агъзурралди мал-къара, чӀехи суьруьяр ва рамагар авай. Инин ниси гьасилдай заводди вичин магьсулар къецепатан уьлквейризни рекье твадай. Хуьруьхъ уьмуьр тухун патал къулай шартӀар авайвиляй иниз маса лезги хуьрерай гзаф инсанар куьч хьанай. Амма гила, гьайиф хьи, хуьре мал-къара хуьдайбурун кьадар хейлин тIимил хьанва.

Зи хайи хуьр

Назиля  Инаятова 

СтIал Сулейманан районда пуд СтIалар ава. Абурукай сад зи хайи хуьр Агъа СтIа­лар я. Заз зи хуьр гзаф кIанда. Чи районда ам чIехи хуьрерикай сад я. За гьамиша жуван хайи хуьрел дамахзава, вучиз лагьайтIа, зи хуьряй гзаф шаирар, духтурар, муаллимар акъатнава ва и кар давамни жезва.

Агъа СтIалрин тIвар дуьньядиз раиж авур зи ватанэгьлийрикай сад вичиз «20 лагьай асирдин Гомер»  тIвар гайи СтIал Сулейман буба я. Зи хуьре СтIал  Сулейманан зурба кIвал-музей ава. Гьар йисан 18- майдиз хуьре чи виридан рикI алай шаирдин хайи югъ къейд авунин зурба мярекат райондин кьилин регьбервилик кваз кьиле физва. И вахтунда хуьре гзаф халкь кIватI жеда. Шегьеррай ва районрай  багьа мугьманар хкведа. Месела, алай йисан 18-майдиз мярекатда  чи филологиядин факультетдини иштиракна.

Хуьре пуд мертебадин мектеб, медпункт, сельсовет ава. Хуьруьн юкьвал еке мискIин ала. Зи аял вахтар хайи хуьре акъат­на. Мектеб акьалтIарна, зун кIелиз шегьердиз атанва.

Жуван хуьруьнвийрикай лугьун хьайи­тIа, чи жемят гзаф дуствал хуьдайди, са­да-садаз куьмек гудайди я. Агъа СтIа­лар кIунтIал алай хуьр я. Ана гьакIни ЧIуру­хуьр лугьудай тепени ава. Чи чIехи диде-бубайрин суьгьбетрай малум тирвал, гьа кьакьан тепедин кIанив Кавказдин Албаниядин вахтара Кран лугьудай мулкунин кьилин шегьер гвай. Мадни зи хайи хуьре пIирер (Латарин пIир, Цацун пIир) ва сурун гуьмбет ава. Леле пIир тIвар алай сурун гуьмбет лезгийрихъ галаз дяведа терг хьайи туьрк патан командующий Мус­тафа Леле пашадин гуьмбет я. Латарин пIирен патав зурба кьакьан тар гва. Ирид метрдин гьяркьуьвал алай и тарцин  700 йис тамам хьанва.

Жуван хуьруькай завай гзаф лугьуз-кхьиз жеда. Хайи макандал за гьамиша  да­махзава, ам  гьамиша вине кьазва.  Къуй зи хуьре  датIана шадвилер хьурай.

Бубадин алакьунар

Диана  Бабаева 

Гьар са хуьре чпихъ алакьунар авай инсанар жеда. Кьурагьа кар чидай жерягьар гзаф хьана: Гьажи Кьасумхан, Гьандал Бирегьим, Жамирзе, яни Хидирнаби, Айдунбег ва зи чIехи буба Юзбег.

КIвач-гъил хайибур, кицIи кьурбур, иланди кIасайбур, гапурди, тфенгди хер авурбур, кпулри кьурбур — абуру вири сагъар хъийидай. Идалайни гъейри, жерягьриз гьи векьикай, цуькведикай, тарарин пешерикай дарман жедатIа чидай ва абуру чпин чирвилер  устадвилелди ишлемишни ийидай.  Инсанрин азарар-бизарар сагъар хъийидай.

Амма бязи духтурриз, чпелай артух чирвилер ава лугьуз, жерягьар такIан тир, абур дустагъра тваз алахъдай. Гьавиляй Аллагьди пай гайи и ксариз кичIе тир: абуру инсанар чинеба кьабулдай ва гьакъини  къачудачир.

Винидихъ за тIвар кьур зи чIехи буба­ Юзбег хуьре ва саки вири Дагъустанда машгьур жерягь тир. Дуьньядал са акьван регьятвал такур зегьметчи итим тир адахъ вичиз хас кьатIунар, хцивал авай. Хуьруьн жемятди  адаз гзаф гьуьрметзавай.  Зи дидеди ихтилатзавайвал, Юзбег бубадиз «кавха» макьамдал кьуьл ийиз гзаф кIандай, гьавиляй ам межлисда гурлу капаралди къаршиламишдай. Вири жегьилриз хьиз, адахъни кIани­вилин гьиссер, муьгьуьббат авай: ам къуншидал алай руш Саниятал ашукь тир. Амма са кьадар себебар аваз, а руш Юзбег бубадиз  кьисмет хьанач. Адан уьмуьрдин юлдаш хьайи Зарбафахъ галаз кутур хизанда  7 аял хьана. Бубади вичин веледар чIехи авуна, кIвал-югъ кутуна, динжарна. Зарбаф кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз ада арабистдин руш Сувар хкана. Адани вичин юлдашдиз 2  велед багъишна.

Юзбег бубади жерягьвилин рехъ гьеле жаван яз башламишна. 15-16 йиса авай гадади вичин кьатI хьайи дам садан куьмекни галачиз сагъар хъувунай. Гьа чIавалай адан патав Дагъустандин, Азербайжандин агьалияр  къвез гатIунна. Ада абур вири сагъар хъийиз, рекье хутазвай.  Дидеди рикIел хкайвал, са сеферда Юзбег бубадин патав Махачкъаладай чIехи гьаким тир Умалатован къекъвез  тежезвай хтул гъанай. Ада ам са куьруь вахтунда сагъар хъувуна,  рахкурнай.

Мад са дуьшуьш рикIел хкизва: Кьасумхуьрелай тир са дишегьли, кьве гъилизни­ къуьнелай агъуз хер акъатна, маса чара амач лугьуз, Юзбег бубадин патав атана. Ада ам са гьафтеда сагъарна, рекье хтуна. Низ чида ихьтин дуьшуьшар гьикьван хьанатIа.

Зегьметдин ветеран Юзбега жегьил вахтара колхозда, совхозда кIвалахна, 20 йисалай гзаф вахтунда госбанкда, «ЧIуру хуьр»  участокда къаравулвална. Адахъ 3 медаль, гьуьрметдин са жерге грамотаяр ава.

Юзбег бубади дуствилизни гзаф къимет гудай. Адахъ рикI алай  са хванахва Вагъуф буба авай. Сад-садан кIвалериз физ, абур гзаф чими алакъайра авай.

Юзбег буба жерягь хьун себеб яз,  адан аялризни  вирида гьуьрмет ийизва. Дидеди рикIел хкизвайвал,  са сеферда  Ахцегьиз фейила, адал Юзбег бубади сагъар хъувур са итим гьалтна. Гьа итимди гилани бубадиз чухсагъул лугьузва, алхишар ийизва.