Аваданвилихъ къачузвай камар

Гьеле кьилдин район яз арадал къве­далди, Докъузпара Самур округдик­ акатзавай. Адан тарих аслу тушир ва къуд­ратлу жемятдин кIватIалдихъ (общи­най­рихъ) галаз алакъалу жезва. Ихьтин­бурук Ахцегь-пара, Алты-пара ва Док­ъуз­­пара кваз хьайиди ашкара я. «Азад общест­во (жемятдин кIватIал), — кхьизва­ тIвар-ван авай алим, профессор Р. Ме­гьамедова, — ам тайин тайифа ва тайи­файрин союз туш. Ам хуьрерин жемятдин­ сиясатдин тешкилат тир. Азад обществойрин кьиле авай векилри дяведин, чуьруькрин, шариатдин месэлаяр вири санал гьялзавай»…

1811-йисан февралдин вацра, гене­рал Ф.Хатунцеван иштираквал аваз, Кьиб­лепатан Дагъустандин азад общест­войри чеб Урусатдин куьлгедик экечIунин разивал гана. 1839-йисуз императордин теклифдалди Докъузпара цIийиз арадал­ гъана кIанзавай административный кIа­лубдик — Самур округдик кутуна.

1897-йисан делилралди, Самур ок­ругдин рамагра — 5602 балкIан, 2650 лам, 157 къатир; нехирра — 11416 кал ва яц, 148 гамиш; суьруьйра — 308396 хеб, 37245 цIегь, вири санлай куьлуь карч алай 36561 гьайван авай. 1886-йисан переписда къалурнавайвал са Къурушдал кьилдин 718 майишат кардик квай. Инсанрин кьадар вад агъзурдав агакьнавай.

Дагъустанда Советрин гьукум мягькемарунин карда Нажмудин Самурскийди кьетIен роль къугъвана. Дагъустандин­ обкомдин 1-секретарь хьайи адан тек­лифдалди 1934-йисуз Докъузпара район тешкилна. Къулчумахърихъ галаз женг чIугвазвай девирда, коллективизациядин йисара Къурушрин хуьре кьуд колхоз кардик квай.

ВЦИК-дин къарардалди 1934-йисан 1-сентябрдиз, центр Къаракуьре хуьр яз, Докъузпара район тешкилна. Ах­па ДАССР-дин ЦИК-дин къарардалди (1935-йисан 26-апрель) райондин центр Усугъчайдал хутахна. ДАССР-дин Верховный Советдин къарардалди (1960-йисан 14-сентябрь) Докъузпара район Ахцегь райондик кутуна. ХХ лагьай асирдин 90-йисара Докъузпара­ район арадал­ хкунин месэла къарагъар­на. Адан гьевескар тешкилатчи Агъаширинов Магьсуд Агъаширинович тир. Республикадин дережада адан тереф  Дагъустандин Госсоветдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова хвена. Дагъустандин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди (1993-йисан 24-июнь) Докъузпара район арадал хкана.

Адак (Усугъчай, Мискискар, Къаракуьре, Къурушар, Кьилер, ЦIийи Къара­куь­ре, Къалажух, Миграгъ, Миграгъ-Къаз­маяр, Текияр, Авадан) акатзава.

Райондин мулкари 452,10 кв. километр тешкилзава. Агьалийрин кьадар    17 агъзурдав агакьнава.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара докъузпаравийри оборонадин фондуниз 1700 хъицикь, 10501 кг сар, 17257 кг як, 380 кг чIем гана. Хирер хьанвай аскерриз, алава яз, 31100 кг як, 540 кг чIем, 365 кг ниси ракъурна.

1943-йисан 14-мартдиз Дагъустандин­ обкомдиз ракъурнавай чарче Докъузпа­ра РК ВКП (б)-дин военный отделдин заведующий Назирметова къейдзавай­вал, чи районэгьлийри В.Эмирован тIвару­нихъ галай авиаскадрилья, Имам Шами­лан тIварунихъ галай танкарин колонна, «Дагъустандин жегьил пионер» бронепоезд туькIуьруниз, талукь тирвал — 578464, 65800, 60000, 26000 манат пул кIватIна. Пулдин такьатар кIватIунин карда Гьажикъулиев Нажмудина, Кельбиханов Юсуфа, Даштиев Зульфикъара, Вердиханов Эрзимана еке куьмекар гана…

Советрин халкь душмандал гъалиб­ хьунин карда докъузпаравийрини­ кье­тIен­ роль къугъвана. Кьегьалрин жергеда Советрин Союздин Игит Мирзе Велиеван,­ дивизиядин командир, полковник­ Х. Заманован, викIегь дишегьли­ Х. Эмир­сул­тановадин ва масабурун тIва­рар ава.

1952-йисуз Докъузпара райондин вири хуьрера ва Азербайжандин ТIагьир­жал хуьре Текийрин ГЭС-дин эквер куькI­вена. Им вири район патал еке шадвал, агалкьун ва медени уьмуьрдиз гьахьун хьана. Докъузпара райкомдин РК ВКП (б)-дин сад лагьай секретарар яз жуьреба-жуьре йисара Набиев Къазимегьамеда, Якьубов Жамала, Садикьов Абдулмуталиба, Эюбов Мегьамеда, Саидгьасанов Манафа, Черкесов Уллубия, Мамедов Эседуллагьа, Жалалов Бакъи­ди ва масабуру кIвалахнай… 1960-йисуз бязи­ руководителрин саймазвал себеб яз, До­къузпара район чукIурнай, ам Ахцегь райондик кутунай. 1993-йисан августдин вацралай Докъузпара район цIийиз тешкил хъувуна. Виликдай Ахцегь райондик кваз хьайи Докъузпарадин дере вилик фин патал алатай асирдин 60-йисарилай кепекни харж тавурди фикирда кьуртIа, район цIийиз чкадал хкайдалай гуьгъуьниз алатнавай къанни цIуд йисан къене еке цIийивилер ва къулайвилер хьанвайдал шак алач. Хуьрериз фидай бегьем рехъ-хвал тахьуни, къаналар, цин дамарар авачиз, гзаф чилер «ахвара хьуни» хуьруьн майишат михьиз пунай акъуд­навай. Эхиримижи йисар лагьайтIа, ина яшайиш цIийи къаналар, муькъвер­, рекьер туькIуьруналди, цIийи мектебар, сагъламвал хуьнин рекьяй имаратар эци­­гуналди, федеральный ва региональ­ный проектар кьилиз акъудуналди лишанламиш жезва. Район кIвачел ахкьалдарунин рекье Абасов Керимхан Саид­агьмедовичан алахъунар инкар ийиз жедач. Саки 16 йисан вахтунда райондиз регьбервал гунин нетижада никIериз, салариз, баябан яз амай чилериз яд гун патал, Миграгъ-Къаракуьре (яргъивал — 16 км), Кьилер-ЦIийи Къаракуьре (яргъивал — 7 км.), Демиркент-Усугъчай (яргъивал — 4 км.), Къуруш-Мискискар (11-км.) къаналар кардик кутуна. 2009-йисуз Мискискарин (504 аялдиз чкаяр), ЦIийи Къаракуьредин (320 аялдиз чкаяр), вири къулайвилер авай мектебар эцигна, ишлемишиз вахкана.

2012-йисуз ЦIийи Къаракуьре хуьруьн сергьятра ГРС ачухна. Къе ЦIийи Къа­ракуьре, Авадан, Мискискар, Усугъчай хуьрерин агьалийри, ара атIунар авачиз, «вили» ялаврикай менфят къачузва. Гьелбетда, Дагъустандин кьиле авайбуру Докъузпара райондин агалкьу­нар къейд тавуна тунач. 2009-йисуз район, дагълух зонада къазанмишнавай ерилу зегьметдин нетижайриз килигна, республикада кьвед лагьай чкадиз лайихлу хьана.

2010-йисан нетижайралдини Докъуз­паради дагълух районрин арада пуд ­ла­гьай чка кьуна. Райондин агалкьунар а чIа­­ван Президент М. Мегьамедова дип­лом­ралди ва пулдин пишкешралди ­къейдна.

2022-йисан апрелдиз кьиле фейи райондин собранидин къарардалди Мегьамед Шамилов Докъузпара райондин кьил яз хкяна. Ада вич жавабдар къуллугъдал хьайи йикъалай инихъ хейлин кIвалахар кьиле тухуник пай кутунва. Адан мурад райондин агьалийрин яшайишдин шартIар хъсанарун, къулайвилер арадал гъун я.  2021-йисуз Усугъчайдин М.Агъаширинован тIварунихъ галай куьчеда къир цана. 2021-2022 йиса­ра Къаракуьредин рекьера (3,5 километр) къир цана. 2021-йисуз Къалажух ва Миграгъ хуьрера ял ядай паркар арадал гъана, 2022-йисуз Авадан хуьруьн автомобилдин 1 километр рекье къир цана. Авадан, Мискискар, Теки, Къуруш, Кьилер хуьрера экверин цIийи трансформаторар эцигна. 2021- йисуз Авадан хуьре (400 аялдиз чкаяр авай) цIийи мектебдин дарамат эцигиз агечIна. Мегьамед Шамилован алахъу­нар себеб яз, Федерациядин Советдин член, чи баркаллу хва Сулейман Керимован мергьяматлувилин куьмекарни га­лаз «Докъузпара район еримлу авунин фонд» арадал гъана. А фон­дунин такьатрин куьмекдалди районда хуьруьн майишатдин кIвалахар тамамарун патал 2 экскаватор къачунва, 2023-йисуз райондин вири хуьрерин агьалияр патал хъвадай цин месэла гьялна акьалтIарна.

2024-йисуз ЦРБ-дин лучезарный терапиядин отделенида ремонтдин кIвала­хар тешкилна. И отделение къенин йи­къан­ медицинадин вири жуьредин тадаракралди таъминарнава. Райондин вири хуьрерин майданрал зирзибил кIватIдай бакар ва контейнерар эцигнава. Районда федеральный ва региональный проектрай кIвалах авун давам жезва. Къуй авадан хьурай, виликди фирай Докъузпара район!

Шагьбала  Шагьбалаев,

«Эренлардин сес» газетдин хсуси мухбир