Кура хуьр Кьиблепатан Дагъустандин Ричал вацIун дереда дегь заманайра арадал атанвай сифтегьанбурукай эвелимжиди хьана. Ам алай девирдин асиррал къведалди гьисабзавай куьгьне эрадин тахминан II-I виш йисара арадал атуникай жагъанвай лишанар, делилар ава. Кьилди къачуртIа, и кар хуьруьн сурари, сурарин къванерал, инсанар яшамиш хьайи кIвалерал, чархарал куфа араб кхьинрал къведалди хьайи кхьинри, нукьтIайри, шикилри, мискIиндай, кIвалерай ва сурарикай, чиликай жагъай затIари, къаб-къажахди тестикьарзава.

Ина сурар лап еке мулкунал ала: КIарма тIвар алай мулкунилай башламишна, Кеферпата авай НуькIрен булахдал кьван. Хуьр хьайи чка, тIебиатдин, яшайишдин шар­­тIариз килигайла, лап къулайди, вацI, там, гегьенш мулкар, мал-къара хуьдай чIу­рар, дагълар патарив гваз, регьятвилелди уьмуьр тухудайди хьана. Тамара чIуру, къени гьар жуьредин емишар, гъуьрч авун патал саки цIуд жуьредин гьайванар, къушар бул­ тир. Кура хуьруьн сергьятар куьгьне­ Куь­ре округдик хьайи (акатзавай) Фригъ, Цмур,­ Цнал, ЦIинитI, Тркал, Камар, Цлахъ ва пуд ЗахитI хуьрерин сергьятра акьунвай. ТIварар кьунвай и вири хуьрер Кура хуьр чкIиз башламишайдалай кьулухъ арадал ата­на. ГьакI хьайила, и дередин вири мулка­рин иесияр сифтедилай куравияр тир лугьуз жеда.

Алатай асирдин 60-йисара Кура хуьре амай лап тIимил агьалийрикай сад яшар 90 йисалай алатнавай Гьажиагьмед буба тир. Гьа девирда савадлу кас яз, адаз араб чIал хъсандиз чидай, ам ислам диндин гъавурда авай. Адан патав тарихдин делилар чириз­ фейи­ла, кьуьзуь агъсакъалди заз суьгьбетнай:

— За зи чIехи бубадин ва масанрай ван хьайи гафаралди лугьузва. Алатай вахта­ра, тахминан VII-VIII виш йисара, Кура хуьр шегьердиз элкъвенвай. Гьа вахтара ина пуд агъзурдав агакьна инсанар ва 4 вишев­ агакьна кIвалер хьана лугьуда. Агьалияр­ малдарвилел, магьсулдарвилел, гъуьр­че­хъан­вилел, устIарвилел машгъул яз яшайишдин вири шартIар чпи чпиз чкадал яратмишиз, кIвалахиз, масанрихъ галаз са алакъани авачиз, яшамиш жез хьана…

Дегь заманайра Лезгистанда Кура (Куьре) тIвар алаз шегьер хьайидакай ва Куьре округни гьанлай арадиз атанвайдакай тарихдин маса чешмейрини, алимрини шагьидвалзава.

Чеб чIехи, машгьур арифдарар, тарихчи алимар, арабистар хьайи Алкьвадар Гьасан эфендидин «Асари Дагъустан» ктабда ва Али Акушинскийдин «Фаргъ асари Да­гъистан» ктабдани VII асирда Кура хуьр ­вилик фенвай, диндин, шариатдин къанунар раижзавай и вилаятдин меркез яз къалурнава. И девирда Дагъустандиз ислам дин загьир ийиз атай арабрин кьушунрин кьил шейх Абу Муслима, ислам диндин ­векилар яз, Кура хуьрени Дербент шегьерда халифар тайинарна. И халифри, чеб чкадин регьберар яз, агьалийрин арада диндин, шариатдин къанунралди кIвалах тухуз хьана. Гуьгъуьнлай ина тарихдин ­ахтармишунар  ийидайла, цIийи рекьер тухудайла, кIвалерин хандакIар атIудайла, чиликай лигимарнавай яру керпичрикай авунвай пичер, хъенчIин къапар, цурун, ракьун сенятар, яракьар, гьакIни рагъакIидай пата авай Рапас мулкунай, хъенчIин гунгара туна, гъанвай булахрин чешнеяр жа­гъана.

Инин кьиблепата еке рагарик саки 150-далай виниз инсанар, гьайванар гьакьдай кьветI (магъара) ква. Дяведин ва маса бедбахтвилерин вахтара иник инсанар чуьнуьх жез хьана.

МискIиндин цла авай дакIарда кIевирна хвенвай куфа, араб, латин гьарфаралди кхьенвай ктабра авай ва маса ахтармишунрин делилар фикирда кьурла, VII асирда Кьиблепатан Дагъустандиз ислам дин загьир ийиз атай шейх Халифади вичин  бине Кура хуьре кутуна, уьмуьрдин эхирдалди ана яшамиш хьайиди тестикь жезва. Адан сурни и хуьруьн куьгьне сурара ава. Ам фаракъатнавай чка пакди, михьиди яз гьисабуналди, адакай дава, чара хьун патал дин­эгьлияр физ-хквезва, анал садакьаяр акъуд­зава. Шейх Халифадин кIвачин къапар (кIарасдин башмакьар) Дербент шегьерда яшамиш хьайи, адан неве Чаландаров Дагъларан кIвале геждалди хвена. Абур дава-дарман, себеб хьун патал ишлемишзавай.

Шейх Халифадиз Кура хуьре кьуд хва хьана: Аличубан, Эмирчубан, Деличубан ва Юсуф. Абур ва абурун несилар артмиш хьана, гуьгъуьнлай чпин хизанарни галаз кьисметди гьарнихъ акъудна.

Алай вахтунда Дербент райондик акатзавай Деличубан хуьруьн мулкар Шейх Халифадин хва Деличубананбур тир лугьузва. Ам гьаниз куьч хьана, ина хуьрелни гьадан тIвар акьалтна.

Аличубан — Самурдиз, Эмирчубан — НуьцIуьгъиз, Юсуф Цналдал куьч хьана. Алай девирдани и хуьрера абурун несилар ама.

Шейх Халифадин тухумдикай бинедал, Кура хуьре, 1966-йисалди Юсуфов Чаландар, стхаяр тир Гьабибулаев Жамалдин ва Гьабибулагь амукьна…

Вичихъ агъзур йисарин тарих хьайи Кура хуьруьн (шегьердин) агьалияр гьа девир­да хьайи бедбахтвилери, дявейри, тIе­гъуьнри, завалри гьарнихъ акъудна, гзафбур, каша атIана, телеф хьана. Хуьр чкIана…

Урусатдин пачагьдин буйругъдалди 1886-йисуз Дагъустанда тухвай переписдин делилралди, Кура хуьре вири 21 кIвал, 51 итим, 36 дишегьли амаз къалурнава.

1935-йисан 23-мартдиз Куьре округдик, ана 1929-йисалай тешкилнавай районрик акатзавай 48 хуьруькай, Хив центр яз, цIийи Хив район тешкилна.

1936-йисуз Кура хуьре амай 16 кIвал, хизанар патав гвай гъвечIи Камар хуьруьн жемятдихъ  галаз сад хьана, хушуналди чпиз цIийи девирдин тешкилат, колхоз туькIуьрна. Колхоздиз машгьур СтIал Сулейманан тIвар гана. Председателвиле­ викIегь урта лежбер, камархуьруьнви Тагьирбегов Тагьир хкяна. Сад хьанвай гъве­чIи кьве хуьруьн жемятди Кура хуьре колхоздин мал-къарадин ферма, склад эцигна. Са кIвале конторадин идара ва хуьруьн мискIиндин са кьилени савадлувал хкаждай (ликбез) 1-класс ачухна.

Гьа икI гъвечIи кьве хуьруьн жемятди социализмдин гьукуматдин къурулушда ислягьвилелди, гьакъисагъдаказ кIвалах ийиз,­ шаддаказ уьмуьр кьиле тухуз са акьван гзаф вахтар хьанач.

1941-йисан 22-июндиз чи Ватандал ха­барсуз вегьей Гитлеран чапхунчийри, СССР-дин вири халкьарин хьиз, и жемятдин ислягь девирни кьатIна. Куравияр, Ватан фашистрикай хуьз, женгериз фена.

Хуьруьн жемятди саки гьар са кIваляй чпин чанни жигер тир агакьнавай рухваяр дяведиз рекье туна. Ингье гьа игитрин тIварар: Гьажиагьмедов Шихагьмед, Ибрагьимов Бейбала, Къафланов Ибрамхалил, Хъсенов Ибрамхалил, Рамалов Жамал, Къурбаналиев Келбяли, Мирзалиев Келбяли, Наврузов Къурбан, Насрулаев Абдулмажид, Нуров Алимирзе, Рамазанов Бейбала, Ибрамхалилов Къафлан, Рамазанов Идаят.

Дяведин йисара абуру фашистрихъ галаз тухвай женгера чпин чанар Ватан патал къурбандна. Элкъвена хуьруьз инвалидар яз хтайди анжах Гьажиагьмедов Ших­агьмедни Рамалов Жалал хьана. Дяведин эхирдалди абуру 147,162-стрелковый батальонра къуллугъна, душманар тергна,  гъалибвилик чпин пай кутуна. Гуьгъуьнлай абуру геждалди халкьдин майишат гуьнгуьна хтунин фронтдани зегьмет чIугуна.

Дяведин йисара хуьре амай кьуьзуь итимри ва дишегьлийри, кьиле Бейбалаева Телихан ва Гьабибулаева Гьуьруьхан аваз, юкъуз чуьлда кIвалахиз, йифиз Яру Ар­миядин аскерриз чими парталар храз рекье туна.

1950-йисуз Кура ва Камар хуьрерин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай колхозда цIийи вакъиа хьана: абур, вири уьлкведа хьиз, гъвечIи колхозар чIехибурук кутуналди, къунши Цналрин хуьруьн Ф.Энгельсан колхоздик акахьна.

И пуд хуьруьн жемятди колхозда, дяве­дилай гуьгъуьнин четин гьалда авай йисара гьукуматдин вад йисан планар артухни алаз тамамариз, гьакъисагъвилелди кIва­лахна. Магьсулдарвилин, малдарвилин суьрсетар­ артухариз, колхозда ва хсуси майишатра кIвалахиз, чпин дуланажагъдин шартIар хъсанарна. Майишатда, цIийи хел яз, саки­ 20 гектарда ичин ва чуьхверрин багълар кутуна. Жемятдин гьал хъсан ва къачузвай гьа­къини винизди хьана.  Гьа икI, саки 15  йи­­суз санал кIвалахиз, яшайиш кьиле тухвана.

(КьатI ама)

Рамазан  Велибегов,

тарихчи, писатель