Куьруь къейд.
Эльмира Сиражутдиновнадин ери-бине Мегьарамдхуьряй я. Ам Махачкъалада дидедиз хьана. 1996-йисуз ина 39-нумрадин школа, 2001-йисуз Даггостехуниверситетдин инженервилинни экономикадин факультет агалкьунралди акьалтIарна. Гьа йисалай инихъ ада республикадин пенсийрин фондунин къурулушда зегьмет чIугвазва. 2010-йисалай Эльмира Агьмедовади Дагъустандин пенсийрин фондунин управленидин пенсияр тайинардай ва цIийи кьилелай гьахъ-гьисабдай отделдин начальникдин заместителвиле кIвалахзава.
Уьмуьрдин юлдаш Тамирлан Агьмедовичахъ галаз санал бахтлу хизанда 3 аялдиз тербия гузва.
Алай йисан гатфариз Россиядин Гьукуматди чи уьлкведа пенсийриз талукь реформа кьиле тухунин къарар кьабулнавайди малумарна. Ам 2019-йисалай уьмуьрдиз кечирмишун планламишнава. И законопроект лагьайтIа, алай йисуз кьабулнавайбурукай виридалайни хцидаз элкъвенвайди, агьалийрин патай и кьил а кьил авачир наразивилерални еке къалабулух кутунал гъанвайди лугьунин лазимвал авач. РикIел хкин: Россияда Советрин девирда авай пенсийрин къайда хуьн патал авур чалишмишвилерихъни, гьа гьисабдай яз 2013-йисуз страховой ва накопительный пенсийрин жигьетдай цIийи законар кьабулунихъни (абур 2015-йисан 1-январдилай къуватда гьатнай) агалкьунар хьаначир. Финансринни экономикадин кризис, нафтIадин къиметар агъуз аватун себеб яз, Россияда арадал атай чIуру гьалар анжах 2017-йисуз са бубат пайгардик кухтаз хьанай. Пенсийриз талукь цIийи къайдаяр лазим яз гьисабзавай пешекарри и къурулушда дегишвилер тун чарасуз тирди, эгер и кар вахтунда тавуртIа, чIуру нетижайрал гъун мумкин тирди къейдзава.
Россиядин пенсийрин къурулушда цIийивилериз талукь месэладикай чун Дагъустандин Пенсийрин фондунин отделенидин пенсияр тайинардай ва цIийи кьилелай гьахъ-гьисаб хъийидай отделдин начальникдин заместитель Эльмира Сиражутдиновна Агьмедовадихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва пешекардивай кьабулун мумкин тир законопроектдин цIийивилеринни бязи месэлайрин гъавурда тун тIалабна.
— Эльмира Сиражутдиновна, къенин юкъуз пенсиядиз экъечIдай яшар артухарунихъ, куь фикирдалди, гьакьван лазимвал авани? Ихьтин къарар кьабул тавуртIа жезвачни?
— Авай малуматар фикирда кьуртIа, мукьвал йисара кIвалах тийизвай пенсионеррин пенсия, пул къуватдай аватунин (инфляция) процентдилай вине аваз, артухарун лазим я. И кар кьилиз акъудун патал лазим тир пулдин чешмеяр хьана кIанда. Пенсийрин къурулуш патал ахьтин чешмеяр лагьайтIа, экономика, идахъ галаз сад хьиз зегьметдиз гьакъи гудай фонд (амни кIвалахдал таъмин тир ксарин кьадар артух хьуналди таъминарзавайди я) хкаж хьун, федеральный бюджетдай куьмек гун я. Пенсиядиз экъечIдай вахт артухарунин лазимвал авайдакай рахадайла, ихьтин делилрикай талгьана жедач. ИкI, эгер 1970-йисуз са пенсионердал зегьметдиз къабил яшара авай 3,7 кас гьалтзавайтIа, 2019-йисуз и рекъемди тахминан 2 кас тешкилда. КIвалахзавай ксарал гуьгъуьнин йисара мадни еке гуж ацалтда- кIвалахзавай агьалийрин кьадар гьар йисуз 0,4 миллиондин тIимил жезва. Пенсиядиз экъечIзавайбурун кьадарди 1,5-1,6 миллион тешкилзава.
Тарихдиз вил вегьейтIа, XX асирдин сад лагьай паюна вири дуьньяда, гьакI СССР-дани, тайин яшарив агакьайла, зегьметдиз къабилвал квахьун фикирда кьуналди, дишегьлияр патал — 55, итимар патални 60 йисал элячIнай. Гьа са вахтунда и яшар инсандин уьмуьрдин яргъивилелай ва зегьметдиз къабилвилелай аслу яз артухарун фикирда авай. И вахтар гьамишалугъ яз къалурнавайбур тушир. СССР-да итимар ва дишегьлияр (60/55) официальнидаказ пенсиядиз экъечIдай вахтар тайинарайдалай кьулухъ 60-далай виниз йисар алатнава. И вахтунда дуьньяда хейлин дегишвилер арадал атанва. Къейд ийиз кIанзава, Россияди агьалияр пенсиядиз экъечIдай вахт жезмай кьван яргъал чIугун патал алакьдай кьван вири жуьредин чалишмишвилер авунва.
— Закон кьабулун ва кьабул тавун тамамвилелди мус чир жеда?
— Малум тирвал, закон гьелелиг кьабулнавач. Ихтилат физвайди алай йисан 14-июндиз Россиядин Федерациядин Гьукуматди разивал ганвай ва килигун патал Госдумадин вилик эцигнавай федеральный законопроектдикай я. “Россиядин Федерациядин пенсияр тайинарунин ва абур гунин месэлайриз талукь яз законодательный бязи актара дегишвилер тунин гьакъиндай” законопроект РФ-дин зегьметдин ва яшайишдин рекьяй хуьдай министерстводи гьазурна. Алай йисан 19-июлдиз адаз Государственный Думада сад лагьай сеферда килигна. Госдумадин депутатри и законопроектдин тереф хвена. Адаз кьвед ва пуд лагьай сеферра алай йисан зулун сессийрал килигун лазим я.
— Эгер закон кьабулайтIа, ам 2019-йисалай къуватда гьатда. Амма адал элячIдай вахт яргъалди давам жеда лагьай гафарин гъавурда гьикI акьун лазим я?
— ЦIийивилерив къведай йисалай эгечIда. Амма цIийи къайдайрал элячIдай вахтуни итимар патал 10 ва дишегьлияр патални 16 йис тешкилда. Гьа икI, 2019-йисалай 2028-йисалди итимар ва 2019-йисалай 2034-йисалди дишегьлияр патал цIийи къайдайрал элячIун пландик ква.
Яшар артухарайла пенсиядиз экъечIдай сифтегьанбурун жергедик 1959-йисуз дидедиз хьанвай итимар ва 1964-йисуз ханвай дишегьлияр акатда. Къалурнавай йисара ханвай агьалияр 2020-йисуз, талукь тирвал, 61 ва 56 йисарин яшара аваз пенсиядиз экъечIун лазим я.
Амайбурни агъадихъ галай саягъда:
1960-йисуз дидедиз хьанвай итимар ва 1965-йисуз хьанвай дишегьлияр 2022-йисуз (талукь тирвал, 62 ва 57 йисарин яшара аваз);
1961-йисуз дидедиз хьанвай итимарни 1966-йисуз хьанвай дишегьлияр 2024-йисуз (талукь тирвал, 63 ва 58 йисарин яшара аваз);
1962-йисуз дидедиз хьанвай итимар ва 1967-йисуз хьанвай дишегьлияр 2026-йисуз (талукь тирвал, 64 ва 59 йисарин яшара аваз);
1963-йисуз дидедиз хьанвай итимар ва 1968-йисуз хьанвай дишегьлияр 2028-йисуз (талукь тирвал, 65 ва 60 йисарин яшара аваз);
1969-йисуз дидедиз хьанвай дишегьлияр 2030-йисуз (61 йисан яшда аваз);
1970-йисуз дидедиз хьанвай дишегьлияр 2032-йисуз (62 йисан яшда аваз);
1971-йисуз дидедиз хьанвай дишегьлияр 2034-йисуз (63 йисан яшда аваз) пенсиядиз экъечIда.
— Зегьметдиз къабилвилин вахт хкажуни алай вахтунда пенсионерар тирбуруз гьикI таъсирда? Абуру кIвалах давамарна кIан хъжедани?
— Алай вахтунда пенсия къачузвай ксариз и законопроект кьабулуникай са зарарни жедач. Россиядин пенсийрин фондунай пенсияр къачузвайбуру, гьа виликдай хьиз, чпиз гун лазим тир алава пуларни кваз, ам къачуда. Идалайни башкъа, пенсиядиз экъечIдай вахт артухаруни кIвалах тийизвай пенсионеррин пенсия пул къуватдай аватунин (инфляция) кьадардилай виняй яз артухарун таъминарда. Пенсионерриз и кардикай хийир хкатда.
— Эльмира Сиражутдиновна, пенсиядиз экъечIдай вахт гзаф аялар ханвай дидейризни хкаждани?
— Ваъ. Вад ва адалай гзаф аялар хана ва 8 йис тамам жедалди абуруз тербия ганвай дидейриз пенсиядиз экъечIдай вахт хкажун планрик квач.
Чи региондиз талукь туштIани, гаф кватай чкадал алава хъийиз кIанзава, Яргъал тир Кеферпата кьвед ва адалай виниз аялар ханвай дишегьлийризни, эгер абурухъ а региндин ва я адав барабарнавай чкайрин районра кIвалахунин лазим кьадар стаж аватIа, абурузни вахтундилай вилик пенсиядиз экъечIдай мумкинвал хуьзва.
— Инвалид аялар авай диде-бубайрикай рахайтIа…
— ЦIийи закондалди аял чIавалай инвалид тир аялдин дидедиз ва я бубадиз (абурукай анжах са касдиз) адан 8 йис тамам жедалди (аял и яшдилай анихъ кьейитIани) тербия гайи вахтунда пенсиядиз вахтунилай вилик (итимриз 55 ва дишегьлийризни 50 йис тамам хьайила) экъечIдай мумкинвал амукьда.
И къайда аял чIавалай инвалид аялриз къаюмвалзавай ксаризни (опекун) талукь я.
— Агьалийрин мад гьихьтин къатариз пенсиядиз экъечIдай вахт хкаждач?
— Кьабулун мумкин тир законопроектдин бинедаллаз, пенсиядиз экъечIдай вахт хкаж тавун планламишнавай ксар мадни ава. Абурук чпи хаталу ва зиянлу шартIара зегьмет чIугвазвай агьалияр ква. Ахьтинбурун хийирдиз яз, работодателди страховой взносар талукь тарифрай гузва, абурни кIвалахдин шартIариз махсус къимет гунин нетижада тайинарзава. Кьилди къачуртIа, ахьтинбурук акатзава: чилин кIаник, зиянлу шартIара ва кузвай гьава авай цехра кIвалахзавай итимарни дишегьлияр. Ракьун рекьин транспортда ва метрополитенда хатасузвал таъминарунал машгъул, гьакIни шахтайра, мяденра, руда хкуддай карьерра пар дашмишдай автомобилрин шоферрин еринда зегьмет чIугвазвай итимрин ва дишегьлийрин пенсиядиз экъечIдай вахтни хкаждач. Парча храдай промышленностда акьалтIай гуж алай кIвалахар кьилиз акъудзавай дишегьлияр патални и вахт хкажун планрик квач. ЦIийиз кьабулдай законопроектдал асаслу яз, лётчикар-испытателар, геологар, шахтёрар, гражданвилин авиацияда, дустагънавайбурухъ галаз кIвалахзавайбур, къутармишдайбур, там атIузвайбур, трактористар ва машинистар, гьакIни обществен-ный транспортдин шоферар патални пенсиядиз экъечIдай вахт хкаждач.
И сиягьдик радиациядин ва техногенный мусибатрикди хасаратвилер хьайи гражданар ва икI масабурни акатзава.
— Маналу суьгьбетдай куьн сагърай, Эльмира Сиражутдиновна.
— Куьнни сагърай. Къуй чи виридан гележег экуьди, пакадин йикъахъ инанмишвални артух хьурай!
Рагнеда Рамалданова
