(Эвел – 49-нумрада)
ЧIехи классриз акъатнавай аялрихъ агъадихъ галай ерияр хьун малум жезва:
– чирвилерин гьар жуьре дережа – кьакьан дережадилай сергьятламишнавай кругозордал кьван;
– чирвилериз ийизвай рафтарвал – жавабдардалай къайгъусуздал кьван;
– тарс чирунин гьар жуьреяр – масадалай аслу тушиз кIвалахиз, малуматар жагъуриз, фикир ийиз алакьунилай, фикир тагуз, тарс хуралай чирунал кьван;
– чирвилерин гьар жуьре кьадар ва абурун мягькемвал.
Жаванрихъ галаз кIелунринни тербиядин кIвалах тешкилдайла, таяр-туьшерин фикирди абуру чеб тухузвай тегьердиз екедаказ таъсирзавайди гьисаба кьун важиблу я. Са классда кIелзавайбуру ва дустари вич гьисаба кьуни аял асул гьисабдай гьевесламишзава. Вичин вилера вич тестикьарунин игьтияж аял патал гзаф екеди я. И кар патал жавандихъ са классда кIелзавай юлдашрин арада кьакьан гьуьрмет (статус) хьунин мураддалди, ам гзаф крар ийиз гьазур я.
Идахъ галаз санал школадин программа чирунин кардани рази жедай агалкьунар къазанмишна кIанда. Юлдашри ва жува-жуваз гузвай къимет сад хьуни жавандин гуьгьуьлдин саламатвилиз таъсирзава. Юлдашрин арада кесерлувал квадарун ам патал «мусибат» я. Гуьгьуьлдин дурумсузвал себеб яз жаванди, къазанмиш тавунвай туьгьметриз жаваб яз, векъивал къалурун мумкин я. Ада абур вичин инсанвилин лайихлувал агъуз вегьин яз кьабулда.
Муаллимди вичин кIвалахда ученикрин лайихлувал квадар тавун ва вири юлдашар алай чкадал абуруз туьгьметар тавун лазим я. Жаванри муаллимрин эдеблувилиз, абуру итижлудаказ ва гъавурда акьадай тегьерда тарс ахъаюниз, тарсуна еришда аваз кIвалах тешкилуниз, адал вири ученикар желбуниз, тухузвай тарсар гьар са аял патал жезмай кьван менфятлубур ийиз чалишмиш хьуниз къимет гузва. Жаванар коллективизмдалди тафаватлу жезва. Абур юлдашрихъ галаз саналди тир кIвалахди вичел чIугвазва. Таяр-туьшерихъ галаз алакъаяр хуьн школадиз атунин асул себеб я эхир.
Чирвилер гуна мадни са важиблу кар ахлакьдин тербиядин кIвалах я. И тербиядин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ада жаванриз марифатдин къайдаяр дериндай чирзава, абурухъ ахлакьдин фикирар ва инанмишвилер арадал гъизва. Эгер аялри и къайдаяр марифатдин хсуси инанмишвилер (принципар) хьиз кьабулзаватIа, абуру чпи чеб тухунин къайдайрал мадни ашкъидалди амалзава. Жаванвилин яшда аялри кIелунриз ийизвай итиж хейлин дегиш жезва. КIелунрин кIвалах дуьздаказ тешкилнавайла, ученик тарсарив эгечIзавай тегьерни дегиш жезва.
Муаллимар патал тежрибадай меслятар
Тапшуругъар дуьздаказ гьялунай ученикар гьевесламишун, агалкьунрай абурун тарифар авун. Гьа икI, аялди вичи-вичиз гузвай къимет — хкаж, вичин алакьунрихъ инанмишвал артух жезва.
Чирвилер гуна кьилдин (индивидуальный) ва гьар жуьредин шартIарни (дифференцированный) жуьреда эгечIун таъминарун.
ЦIийи тарс гудайла, ам зайиф ученикризни чир хьун гьисаба кьуна кIанда. Ида абуруз алатай тарсунин гъавурда акьадай ва санлай чирвилерин дережа хкаждай мумкинвал гуда.
Гьуьжет алай ва чпиз школьникри итиж ийизвай месэлайрай мукьвал-мукьвал дискуссияр тухун, саналди тир кIелунрин кIвалах тешкилун важиблу я. Адак дестейриз гузвай тематикадин тапшуругъар, интеллектуальный къугъунар, проектар яратмишун акатзава.
КIелунрин еридин терефдиз фикир гана кIанда. Герек гузвай тарс артухан тади квачиз, гьар са ученикдивай килигзавай темадай кьил акъудиз жедайвал тешкилин. Артухан тапшуругъар гунихъ калтугуни ученикар тарсарай агакь тавунал ва абуру кIелунриз ийизвай итиж квадарунал гъизва.
КIелунрин кIвалах а тегьерда эцигна кIанда хьи, герек къачузвай къиметри кIелунра кьилин чка кьан тийин. Вири классдин вилик ученикар тарсарай агакьунин гьалдикай лугьунни герек авай кар туш. Амма са классда кIелзавай аялрин арада тарсарай акъажунрин руьгь авачтIа, муаллимдивай агалкьунрай виридан вилик са нин ятIани тарифар авуртIа жеда.
Ученикар сад-садав гекъиг тийин. Акси дуьшуьшда муаллимди классда къулайсуз гьалар ва гьуьжетар арадал гъида.
Диде-бубаяр патал тежрибадай меслятар
Аялриз кIелунар патал гьевесламишдай шартIар яратмиша. Диде-буба аял патал кьилин чешне я. Санал тир вахт хийирлудаказ кечирмиша: санал ктабар ва я макъалаяр кIела, выставкайриз ва я музейриз алад, фикир желбдай фильмайриз килиг.
Бажарагъар винел акъуд ва абур вилик твах. Жавандиз гьихьтин кIвалах ийиз ва я чириз кIандатIа, гьадаз итиж ая. Адан тIвар кружокра кхьихь: къуй ада вич гьар жуьре хилера ахтармишрай. Гьар са машгъулат ва я тарс школадин предметрихъ галаз регьятдаказ алакъалу ийиз жеда.
Чирвилер къачунин къиметлувал гьисс ийиз куьмек це. И кар чпи уьмуьрда гзаф агалкьунар къазанмишай ксар са мурадарни авачиз яшамиш жезвайбурухъ галаз гекъигунин куьмекдалди кьилиз акъудиз жеда. Эгер жаван и дуьшуьшдани вичи вучиз кIелна ва кIвалин тапшуругъар тамамарна кIанзаватIа, гьадан гъавурда акьазвачтIа, адаз са юкъуз акьулдин ваъ, физический алакьунар истемишзавай кIвалахдал зегьмет чIугунин теклиф це. Мумкин я, и дуьшуьшда ада физический зегьмет гзаф заланди тирди гьиссда ва вич патал кIелунар хкяда. Идалайни алава яз, ихьтин гьалари аялдиз гележег патал мурадар яратмишдай, яни уьмуьрдин сенгерар тайинардай мумкинвал гуда.
Сифте килигайла аслу тушир аял хьиз аквазвай жавандин тарифар ийиз рикIелай ракъурмир. Гьа виликдай хьиз, адахъ диде-бубади вичин тереф хуьнин, къазанмишнавай агалкьунрай абуру рикIин сидкьидай шадвал къалурунин игьтияж ава.
Жавандин фикирдиз ва хкягъуниз гьуьрмет ая.
Эхирдай къейд ийин: жавандиз дуьздаказ чирвилер гуни неинки муаллимдиз ва диде-бубайриз кIвалах кьезиларда, гьакI адаз вичизни уьмуьрдин дуьз рекьяй экъечI тавунин ва адай четинвилер авачиз финин карда куьмекда. Умудлу я хьи, и макъала куьн патал хийирлуди жеда.
Нариман Мамедов,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
