Алай девирда чи ватандин абадвал, гумрагьвал, адан миллетрин рейсадвал хайи чӀаларин ва милли культурайрин цицIивилелай аслу тирди шаксуз малум хьанва. Гьавиляй чи гьукуматдин милли сиясатдани чӀалан ва медениятдин месэлайри дурумлу чка кьунва. Идан жегьетдай 2022-йисан 9-ноябрдиз акъатнавай Россиядин Президент В.В. Путинан «Россиядин руьгьдинни ахлакьдин къиметлу дибар хуьна ва мягькемаруна гьукуматдин сиясатдин бинеяр тестикьарун» къарарди шагьидвал ийизва. Хуш жедай кар ам я хьи, чи са кьадар марифатлу ватанэгьлийри и месэлаяр дериндай гьиссзава, аннамишзава, чпин пак буржи тирвал, лезги чӀалаз ва лезги халкьдин медениятдиз шегьре рехъ ачухзава, абурун махсус везифаяр гуьнгуьна хутазва. Хайи чӀалакай, хайи халкьдин медениятдикай ийизвай гьар са цӀийи ихтилатди къе инсанар гьевеслу ийизва, абурун ватанпересвал хкажзава, чIехи бубайрилай чи миллетдиз якъин хас тир руьгьдал чан хкизва.
Гьайиф хьи, чи савадлу девирда вич халис лезги яз гьисабиз, лезги чӀалан къадир ерли аннамиш тийир инсанар авазва. Чуьнуьхун квез герек я. Килиг къе бязи къуллугъчийри, кьилдин хизанри чи халкь гьи йикъал гъанватӀа. Чара чӀал (ингилис, немс, френг) ваъ, аялриз хайи чӀал чирун патал шегьердин мектебра диде-бубайрин ихтиярар герек къвезва. Дагъустандин ва гьакӀ лезги чӀаларин илимдал, методикадал машгъул са кьадар алимрин, милли образованидин идарайрин къуллугъчийрин (тӀварар кьун тавуртӀани, ихтилат никай физватӀа, халкьдиз малум я) чпин са кьадар аялриз хайи чӀал чизвач, я чиризни алахъзавач. Айиб гъизвай кар ам я хьи, са бязи юлдашри чпин кӀвале, хизанда лезги чӀал гьич квазни такьаз, газетдиз, журналриз, радиодиз кхьизвай макъалайра, гузвай интервьюйра, амай халкьдиз чӀалан жигьетдай яцӀу-яцӀу меслятар къалурзава. Икибаштан, меслят къалурун регьят я (иллаки жуван меслятар жува кӀелиз, кьиле тухуз тахьайла). Меслятар къалурун пешекардин везифа я. Шак алач, меслятри хийирни гузва, амма абурун нетижайрикай рахадайла, жув авай йикъакайни, жуван уьмуьрда, чӀалаз яб тагуникди хьайи гъалатӀрикайни кьве гаф лагьанайтӀа, халкьдиз мадни хийир жедай. ТахьайтӀа, гафар санай, крар масанай жезва. Мисал патал чна, алай макъамда шегьерэгьли лезгийри лезги газетризни журналриз гузвай фикир къачун.
Малум жезвайвал, шегьерра лезги газетарни журналар йисалай-суз лап тIимил кхьизва, бязи шегьерэгьли лезгийриз неинки абур кӀелиз, гьатта абур аватӀани чизвач. Иллаки ихьтин жегьилар фадлай шегьерда ери-бине кутунвай хизанра гьалтзава. Халкьдиз, чаз гьар садаз айиб гъизвайди ам я хьи, къе са шумуд агъзур лезги яшамиш жезвай Махачкъала шегьерда «Лезги газет» кхьенвай 800 кьван кас ава. «Самур», «Кард» журналар кхьенвайбурун кьадар генани тIимил я. Жуван хайи чӀалал чапзавай изданияр амаз, лезгийри амай вуч хьайитӀани кхьизва. На лугьуди, вахъ асул-несил хьайиди туш. На лугьуди, ви рикӀелай чIехи бубаяр, абуру ваз веси авур виждан, вак кутур хайи халкьдин руьгь фенва. На лугьуди, ваз ви балайрин, хтулрин, птулрин, штулрин гележег хайи халкьдивай къакъатзавайди аквазвач, ваз абур гьикӀ хьайитӀани сад я. На лугьуди, ваз алатай, алай, къвезмай несилар сад ийизвайди хайи чӀал тирди чизвач. Пашман кар ам я хьи, ихьтин къелетар къе чи са кьадар чирвал авай алимрини ийизва.
И мукьвара вичи вич халис лезги яз гьисабзавай зи таниш профессорди (тӀвар кьуна яшлу касдин рикӀ тӀар тийин) ацукьай кимел лезги чӀалан дидарда авай жемятдин гьахълу суьгьбетрилай цӀар чӀугуна, захъ элкъвена, лавгъавилелди лагьана: «Яда, гьей, де лагь кван заз, вакай алим авурди лезги чӀал яни, тахьайтӀа урус чӀал?». «Алим хьун регьят я, — лагьана за, лезгийрин мисал рикӀел хкана, — инсан хьун — четин. Эгер квез зи инсанвал са тӀимил кьванни хуш ятIа, адан асул бине кутурди зи хайи лезги чӀал я, Шихидхуьруьн чӀал».
«Вунани лугьуда гьа, — тажуб хьана профессор. Бес чи чӀал урус чӀалалай кесиб тирди лугьузвайбуруз гьикӀ жаваб гуда вуна?».
Дугъриданни, фикирна за, гъалатI гъалатӀдай къведа. Алатай Советрин девирда, чун гьикьван цававайдахъ калтугиз алахъна. Жуван хайи чIалак, медениятдик, ацукьуник-къарагъуник, адетрикни хесетрик квачир лекеяр кутуна, патанди гьар патахъай чӀехи авуна, жуван чӀехидини гъвечӀидаз элкъуьрна, гъилевайди ахъайна, патандахъ калтугна, нукьсан кутун тавур затӀ тунач. Виш йисара халкьдин ахлакьни эдеб гуьнгуьниз гъайи, халкьдин регьимлу ва мергьяматлу крарин иман хьайи мусурман диндикни тежер жуьре нукьсанар кутуна. Нетижада жемятдиз я рикӀивай шадвал ийиз, я пашманвал ийиз чир техжез хьана. Гьавиляй яшайишдин гьар са хиле дегишвилер физвай алай девирда чна чи руьгьдин девлет дериндай гьисс авун, лезги чӀалан ва медениятдин мумкинвилер вири патарихъай аннамишун герек къвезва.
Эвелни-эвел лезги чӀалан еридиз килигна. Алимри лезги фонетикадин, орфографиядин, морфологиядин, синтаксисдин, лексикологиядин месэлаяр са кьадар ахтармишнава, лезги чӀалаз вичин хсуси сесер, падежар, дурумлу ибараяр хас тирди малумарнава. ЧӀалан илимрин ва методикадин ахтармишунри халкьдин савадлувал хкажуна чпин везифа тамамарзава. Амма, гьайиф хьи, чӀалан рекьяй авай илимдин кӀвалахар, гзаф вахтара чӀалан алимриз чпиз малум яз амукьзава. Лезги халкьдин вири къатарив абур агакьзавач. Алимри чпини чӀал, адан девлет халкьдиз ачухуник артух кьил кутазвач. Иниз килигна, лезги чӀалал кӀелунинни чирвал къачунин мумкинвилерал фикир желб ийизвайбур къвердавай кьери жезва. Халкьдиз акI ава хьи, гуя лезги чӀал кесиб я, адавай инсандин ахлакь тешкилиз жедач. Икибаштан, им еке гъалатӀ я. Энгел тавуна туьхкӀуьрун герек тир гъалатӀ.
Муькуь патахъай, зурба гъалатӀ ам я хьи, йисаралди чӀалан илимдал машгъул алимри инсан тербияламишуна лезги чӀалахъ авай мумкинвилер вири патарихъай чирнавач, я абурукай халкьдиз лазим тир хабарни ганвач. Вил вегьена килигайла, чаз лезги чӀалан халкьдиз иллаки важиблу терефар гилани ахтармиш тавунвайди аквазва. Къачун чна лезги чӀалан орфоэпия, стилистика, культура, лезги гафарин манадиз лезгидалди дериндай баян гузвай кӀватӀалар, чӀала авай тербиячи гафарин баян гузвай кӀватӀалар ва икӀ мад. Килиг садра чи лезги мисалар, мискӀалар гьикI кӀватӀ хъувуна, гьикӀ чапнаватӀа. Заз абур авайдалай тӀимил жагъанва лугьуз кӀанзавач (и карни якъин субут жезва), кӀватӀалар туькӀуьрнавай тартибдал фикир желб ийиз кIанзава. Мисалрин кIватӀалрин чӀехи пай халкьди фагьумнавай марифатдин жигъирар кваз кьуна ваъ (икI туькIуьрун, гьелбетда, четин я), виридалай асант къайдада, лезги гьарфарин тартибдиз килигна туькӀуьрнава. На лугьуди, мисалрихъ тек са чирвилин метлеб ава, тербиядин метлеб эсиллагь авач, на лугьуди, абуру зигьиндиз эсер ийизва, руьгьдиз — ваъ. Халкьдин вилерай килигайтӀа, мисалрин кьвед лагьай метлеб, тербиядин везифа кьилинди жезва.
Гила чун лезги гафари чи руьгьдиз ийизвай таъсирдал акъвазин. ЧӀалан гафари санлай инсандин руьгьдиз таъсир ийизва лагьайтIа, им са гафни талгьай чӀал жезва. Якъин къачуртla, лезги чӀалахъ, амай вири чӀаларихъ хьиз, инсандик руьгь кутазвай гафар, гафарин кьилдин къатар, гафар милайим ширин мецелди лугьудай къайдаяр, тегьерар, жуьреяр ава. Ахтармишунри къалурзавайвал, лезги ахлакьдин руьгь: «вафа», «ягь», «намус», «виждан», «гъейрат», «жуьрэт», «жумарт», «эдеб»; зегьметдин руьгь: «кеспи», «куьмек», «магьир», «устӀар», «жафа», «такьат»; гуьзелвилин руьгь: «гуьркем»,«буй-бухах», «зериф», «къашкъамат», «къешенг», «успагьи», «шумал»; зирингвилин руьгь: «бажарагъ» «гьайбат», «пайгар», «цицIи» ва икI мад са кьадар гафари яратмишзава. Малум жезвайвал, эхиримжи йисара винидихъ къалурай ва абуруз тешпигь лезги мецин гафар неинки шегьерэгьли лезгийрин, гьакӀ лезги хуьрерин жемятрин сиверайни кьериз-цIаруз ван къвезва. Мисал яз, аялдиз «аферин, бала», «баркалла», «машаллагь», «чухсагъул» лагьана, руьгь хкаждай чкадал, чна адаз са тварни таъсир тийизвай «молодец» лагьана тазва. Де лагь кван куьне, лезги чӀал, лезги гаф, лезги гафунин мана течир лезгидивай, лезги халкь, дин, акьул, адан ери-бине, адан чилин адетар, гьайбатлу хесетар, къагьриманвилин хкетар, халкьдал чан гъайи виш йисарин зегьметдин девлетар кьатӀуз жедани? Жедач, вучиз лагьайтӀа, лезги руьгь са куь ятӀани ваъ, лезги чӀала, лезги сесери арадал гъизва. Дуьшуьшдин кар туш, халкь терг авунин мураддал душманри гьамиша халкьдин чӀал, руьгь квадариз алахъна. Мумкин я, гьавиляй лезги чӀала къалиндиз араб, фарс, туьрк… гафар гьатна, жуван хайи гафар акъатна. Дуьшуьшдин кар туш, гъурбатда чун са куь ятIани ваъ, жуван япариз са уьтери ван атай хайи чӀалан сесини къудгъунарзава, вичихъ элкъуьниз мажбурзава. Жуван виждан тир лезги чӀала чаз халкьдиз эрзиман тир руьгьер къалурзава, чун гьар гьина аваз хьайитӀани, микьнатIисди хьиз вичихъди ялзава, вири халкь сад ийизва. Гьаниз килигна, чӀалан тербиядин месэлаяр лап дериндай халкьдиз ашкара авун лазим къвезва.
Идахъ галаз сад хьиз, къе халкьди ишлемишзавай гафарин кӀватIалризни кьетӀен фикир гун герек я. Ни лугьуда, къе чаз малум кIватӀалра лезги чӀалан гафар вири гьатнава лагьана. Йисаралди аквазвайвал, са кьадар халис лезги гафар халкьдин сивера жез, кхьинра тежез хьанва. Заз малум тир са бязи теснифчийри чпи-чпиз кӀватI хъувуна, чпин кеспида куьгьне лезги гафарин гъвечӀи кӀватIалар ишлемишзава. Идани къедалди чапнавай лезги гафарин кӀватӀалар гьеле акьалтӀайбур туширди мад сефер тестикьарзава. Иниз килигна, фадамаз вири лезги лексикадин иесивал авун чи лезги алимрин ва вири халкьдин пак буржи жезва. И месэла гьялиз, заз чиз, чи лезги газетривайни, журналривайни куьмек гуз жеда. Алай вахтунда лезги-урус ихтилатрин жуьреяр гузвайди хьиз, газетрин чинриз цӀийиз пайда хъхьанвай лезги гафарин кӀватIаларни, абурун баянарни гуз жеда. Ихьтин тӀимил кӀвалахдини халкьдиз гзаф хийир гуда. Гьа икӀ, чавай чӀала авай гафар вири санал кӀватӀ хъувуна, адан девлет ачухдиз къалуриз, абур яшайишда асантдиз ишлемишиз жеда.
Винидихъ лагьай шартӀар себеб яз, чи са кьадар ватанэгьлийриз лезги чӀал кесибди хьиз ава. Ша чун чIалахъ тежен. Лезги чӀал кесиб туш. Са бязи чӀаларив гекъигайла, тӀимил гафар ава лугьуз (имни гьеле субутна кӀанда) бес чӀал кесиб жедани? Чи чIалан девлетлувал, чIал яратмишай лезги халкьдин къудратлувал гьам тушни мегер, — тӀимил гафаралди виш йисарин уьмуьрда лезги халкьдин тарих эцигай, адан адетар, ахлакьдин ва марифатдин девлетар несилрилай несилрал агакьарай, абур сиверани, гьар гьинихъ фейитӀани, халкьдин векилрин кьилерани хвейи, са шумуд жуьре гьарфаралди (араб, латин, урус) халкьдиз аманат яз, кхьена тур. ГьакIани ваъ, лезги чӀалан, миллетдин руьгьдин девлетдин кьетӀенвилер тирвал хвена. Ибур вири чаз чидачтIа, чIалан вуч тахсир хьурай?
Де лагь кван, нивай ва гьи чӀалаз дуьм-дуьз таржума ийиз жеда ихьтин, чпихъ дерин метлеб авай лезги гафар: «зи рикӀин цуьк», «зи чан-шекер», «зун вахъ цӀигел я», «сив харчи мийир», «аял диндирмиша» ва мсб. За гьеле акатай гафар къачунва. ЯтӀани, чалишмиш жемир. ГьакӀан кӀвалах я. И ва гзаф кьадар маса лезги гафариз, вичин хсуси лезги мана, лезги руьгь хас я. Куьне фикир ганатӀа, лезги чӀалан хкетар, мисалар ва мискӀалар, чIехи шаиррин (Етим Эминан, Кьуьчхуьр Саидан, СтӀал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран) шиирар адалди кьетӀен я хьи, абурун гьар са гафуни, гьар са келимади якъин фикир, тек са лезги халкьдиз хас тир фикир ачухарзава. Гьаниз килигна, абурун шиирар тек са лезги чӀалалди дериндай аннамишиз, тек са лезги сесиналди ачухдиз кӀелиз, тек са лезги зигьиндалди кьатӀуз жеда. Таржумайри лезги шииррин миже гьиссзава лагьайтӀа, им таб я. Гьар гьихьтин устад таржумачи хьайитӀани, гьиссзавач. ЧӀалахъ туштӀа, квевай Эминан, Саидан, Сулейманан, Тагьиран урус ва лезги чӀаларал чапнавай шиирар гекъигайтӀа жеда. РикIел хкин, Эминан 150 йисан суварик Махачкъаладин урус театрда лезги рахунрин устадар тир Айдунбегани Ризабалади шаирдин шиирарни абурун урус таржумаяр гекъигнай. Сивер хъуьренайтIани, шаирдин шииррал наши таржумачийри гъанвай беябурчивили халис лезгийрин рикӀер пашманарнай. Ажеб жедай, эгер къенин йикъан шаиррини писателри чпиз михьи лезги чӀалалди, лезги чӀалан гафарин, жумлайрин кьадарар лазим тирвал хвена, кхьиз чирнайтӀа, лезги чӀал герексуз гафаралди харчи авуначиртӀа, чпин шиирарни гваз лезги лежберринни фялейрин майдандиз экъечӀиз алахънайтӀа. Эгер гьа икI абуру тарихда тайин везифа кьиле тухванайтӀа, чи ватанэгьлийриз чӀалан къимет багьа жедай, лезги чӀалал кхьенвай ктабар туьквенрин дезгейрал къаткидачир, лезги руьгьни вине гьатдай.
(КьатI ама)
Шайдабег Мирзоев,
Дагъустандин гьукуматдин
педуниверситетдин профессор
