(Гьелелиг чап тавунвай «Жегьил дустагъ» ктабдин пуд лагьай паюнин сад лагьай кьил урус чIалай  таржума авурди Гьажиагъа Мегьамедшерифов я)

1911-йисан сифте кьил къалин живедин маргъалар яна, мекьер-къаяр галаз атана. Цавун бушлухрин кьуд пад къалин цифери кьунвай. Яргъалди физвай живедин саврухар датIана, ара-ара атIуз, чилерай галчуд жезвай. На лугьуди, ибур чIехи тIурфан акъатайла, гьуьлел жедай лепеяр я. Сад-кьведра,  нисинин арада, цавун пенжер ахъа хьайила, экуь циферикай, живедин цIверекIдин пердедикай хкатна ракъинин нурар малум жедай.

Анжах им са гъвечIи герендин къизмишвал тир. Цав мадни къалин цифери кIев хъийидай.

Гьа ихьтин атIугъай, мекьи январдин са юкъуз зи кьисметда гьич фикирдизни текъведай хьтин са кар хьана.

Туладин губернатор Кобзеван эмирдал­ди зун Ясный Полянадай акъудна, мад по­­ли­цейскийрин гуьзчивилик кухтуна.­ Л.Н.­Тол­стоян кIвале зун, ада зи патахъай замин­вал авуна, пуд йисалайни пара хьайиди тир. София Андреевнади (Л.Н.Толстоян хендедади) зун мад ахъа хъувун патал авур тIа­лабунри нетижаяр ганач.

Заз полициядин управленида (Тула шегьердин) са къайи кIвал гана. Гьана ксуз-къарагъиз, и четинвилерай мус акъатдатIа лугьуз йикъар физвай. Шегьердай маса­нихъ фин, кьетIен ихтияр авачиз, къада­гъа тир. Юкъуз зун шегьерда къекъведай, нянин ругудаз жуваз ганвай, дустагъдиз ухшар авай, мекьи кIвализ хквезвай. Гьа и азаб­дик кваз, бегьем ахварни авачиз, 15 югъ акъатна.

И куьруь са вахтунда, зи четин гьалди­кай хабар хьайи, Туладин губерниядиз суьр­­гуьннавай дагъустанвиярни зи патав къвез-хъфиз хьана. Абурун арада зи аял чIа­валай чидай дустарни авай. Абурухъ галаз жуван дерт-гъам ийиз, и эхиз тежедай шартIарай гьикI экъечIдатIа лугьуз, меслятарни ийиз жедай.

Йикъарикай са ихьтин мекьи январдин юкъуз, пакамахъ фад, зи патав кьил чIуг­ваз дустар Къарчугъа Къазиев ва Абдулазиз Балуев атана акъатна. Абур кьведни Да­гъус­танда къунши хуьрерай тир.

Зун гьеле къецелни экъечIнавачир. Абур кIвализ гьахьайла, кьил кьуна тажуб хьана амукьна.

— Вуна и бузханада гьикI эхзава? — хабар кьуна Къарчугъади.

— Мад за вуч ийида кьван, пич-затI тахьайла, — жаваб гана за.

— Вуна багъишламиша, дуст, им чан аламаз сура гьахьун лагьай чIал жезва…

— Эхь гьакI я Къарчугъа, — адан гафар тес­тикьарна Балуева, — зазни акуна кьве па­та­­хъайни муркIади кьунвай пенжердин шуьшеяр.

— Бес я, гадаяр, рикIерив кичI агудмир, и къа­задикай хкатдай са серенжем жагъун тавуна жеч, — лагьана за, юлдашрик руьгь куту­на­­­.­

И секинардай зарафатдин гафар лагьана, шегьердиз фена ва са пакаман тIуьн недай чка жагъурун теклифна за.

Шегьердин куьчейра къекъвена, эхирни­ чун Воронежский куьчедиз акъатна. Ина артух кIвачикни квачир, шегьердин къерехда са чими хуьрекар жедай трактир авайди тир. Чна аниз еримишна. Чими хуьрекни тIуьна ва кудай чайни хъвана са тIимил чими жедайвал.

Залдин а кьилевай са кас галачир стол акурла, официантдиз тIуьн гъваш лагьана, чун анихъ фена ацукьна. Ада чаз килигна, чи заказдиз са жавабни тагана фена. Гьа икI са зур сят кьван вахт алатна. Официантди чалай гуьгъуьниз атайбуруз недайбур тухвана, адан къаст чаз килиг тавун ашкара хьайила, зи юлдаш Къарчугъади къарагъна, официантдиз чаз тIуьн тагъунин себеб вуч я лагьана, кIевидаказ гьарайна:

— Вучиз вуна чаз килиг тавуна, геж атайбуруз къуллугъзава?

И гьарайдин ванцел патав гвай муькуь залдай заз фадлай чидай, куьгьне дуст студент Соболев атана акъатна. Чи столдихъ атана, виридаз гъилер яна.

— Вуч хьана, Мегьамед, ви ватанэгьлидик къал ква хьи, куь кефи ни хана?

Месэладин гъавурда акьурла, ада официантдиз эверна, и ксариз тIуьн тагъунин себе вуч я лагьана хабар кьурла, официантдин рангар атIана.

— Заз иесиди ихтияр гузвач.

— Ваъ, икI жедач, зун инин иесидин патав фида, адаз квевай багъишламишун исте­мишда. Ада гьикI жуьрэтна, гъавурдик­ кутун тавуна, икI инсанрин намусдик хкIа­дай­вална, — лагьана Соболева.

— Хъсан я, зунни къведа вахъ галаз, — лагьана за.

— Ма вучда, азизди, чун адан патав фидач, адаз инал ша лугьуда, — лагьана Соболева, официантдиз  исятда иесидиз инал ша лугьун буйругъна. Пуд декьикьани алатнач, яцIу кIатI хьтин, аскIан бедендин итим, трактирдин иеси, вичин еке руфунни виликна, фу незвай танишриз юкь агъузиз-агъузиз, тум галтаддай тартади хьиз, икрамар ийиз, чи столдихъ атана.

— Квез вуч лазим я, жанабияр? — са тIимил кьил агъузна  хьиз, жузуна иесиди.

— Вуч делилралди вуна инал тIуьн гъун къадагъа авунва? – жузуна Соболева.

— И жанабийри трактирдиз гьахьайла, иконадиз (хашпара диндин пак  шикилдиз) са дикъетни тагана, атана чпин бармакарни алаз столдихъ ацукьна, тIуьнни тIа­лабзава.

— Ваз вуч ихтияр ава маса диндин миллетривай жуван адетар кьиле тухун истемишдай?

— Эхирни, чун халкьди фу незвай чкадиз атанва, — иесиди жаваб хгудалди, акъвазиз тахьана лагьана за.

— Вуна дуьз лугьузва, — зи гафарал къул чIухгуна юлдаш Соболева, — инаг килиса туш хьи? — лагьана иесидихъ элкъвена.

Вич батIул тирди гьисс авур иесиди, ба­гъишламишун тIалабна, хабар кьуна:

— Квез вуч хуьрекар гъида, жанабияр? За исятда буйругъ гуда, — лагьана ада, мад сефер тахсирдилай гъил къачун тIалабна.

Заз хуьрекар гъваш лугьуз кIан хьайила, Соболева зун акъвазарна ва вичихъ галаз патав гвай муькуь залдиз атун теклифна.

— Ана Саша Стровровскийни Сергей Муравьев ава.

Урус  Александр, зун Крапивна шегьерда авай сифте йикъалай таниш хьана ва ам зи кIеви дуст хьанвайди тир. Ахпа чна сада-садаз датIана чарарни кхьизвай. Чун и залдиз атайла, за абур зи юлдашрихъ галаз танишарна. Гъилер ягъайдалай кьулухъ юл­даш Муравьева чаз, ругуд касдизни­, тIу­ь­нар­ гъун буйругъна. Ахпа чна худ суьгьбетар ийиз­ гатIунна. И залда са яшлу дишегьлидилай гъейри, маса кас авачир. Са герендилай амни хъфена. Чи ихтилатрин сирерин ван къведай кас амукьнач.

— Зи кьатIунралди, и четинвилерай акъат­­­дай тек са рехъ ава, гьамни инай катна Кавказдиз хъфин я, — меслят къалурна Къазиева.

— Къазиева лагьайбур дуьз гафар я, амма куьн са документарни гвачиз гьикI хъфида, рекьера кьуртIа вучда? — лагьана Муравьева.

— Поездра паспортар хабар кьадайди туш, — лагьана Стровровскийди.

— Вуна вуч фикирзава, Мегьамед? – жузуна завай Соболева.

— Зун дустунин меслятдал рази я. Анжах ада лагьайвал ваъ. Сифте ихтияр къачуна кIанда сад-кьве юкъуз къунши райондиз дустарин патав физва лагьана, чи гуьгъуьна гьасятда жандармаяр гьат тийидайвал, — жаваб гана за.

— Эгер ихтияр тагайтIа вучда? – лагьана Саша Стровровскийди.

— Ахъай авун лазим я, къанундиз килигна, чун дустагъда авач кьван, чаз азаддиз къекъведай ихтияр ава, — жаваб гана за Саша Стровровскийдин гафариз.

Гьа икI, чинеба катдайвал икьрар хьана. Дагъустандиз хтана чуьнуьх жеда, са масадан тIварцIихъ цIийи паспортар къачудалди. Ахпа Бакудиз фида, ана са хкатай къерехда нафтIадин буругъра кIвалахал акъвазда.

— Дуьз я, гьа икI ая, мукьвара вири уьл­кведа инкъилабдин гьерекатар гъалиб же­дайвал я. Ахпа чуьнуьх хъхьанани кIан хъжедач, —  эхирдай хълагьна юлдаш Соболева.

Иналди дустариз гъилер яна, сагърай лагьана, чун гьар сад са патахъ хъфена. Са арадилай зи ватанэгьлиярни чпиз кIани шейэрихъ къекъвез туьквенриз фена.

Зунни жуван мекьи кIвализ хтана, гьасятда управленидин канцеляриядиз фена. А вахтунда  уезддин управленидин начальник авачир. Ина столдин начальникни адан куьмекчи авай. Ам сифтедай зун суьргуьнда хьайи Крапивна шегьердани уезддин управленида столдин начальниквилин къуллугъдал алайди тир (адакай за зи ктабдин сад лагьай паюна кхьенва). Ина за адавай са шумуд йикъан ихтияр це лугьуз тIалабна.

— Ваз гьиниз физ кIанзава? Маса уезддиз фин ваз, кьетIен ихтияр авачиз, къадагъа я.

— Зун маса уезддиз фидач, и мукьварал фена хквезвайди я, — жаваб хгана за.

— Хъсан я, алад. Килиг гьа, маса уезддиз­ физ тахьуй, эгер исправникдиз чир хьайитIа, адан кефи хада, — кIевидаказ лагьана ада.

— Ваъ-ваъ, Николай Иванович, маса уезддиз зун фидач, — лагьана за кабинетдай хъфидайла.

Фад кIвализ хтана, за жуван пек-лек кIватIиз гатIунна. Са герендилай зи дус­тарни хтана.

Са тIимил суьгьбетар авурдалай кьулухъ, за абуруз зи чемоданни гваз, залай вилик вокзалдал фин тIалабна, зав шейэр гваз акуртIа, шак къведа.

Зун вокзалдик атайла, гадайри кьвед лагьай классдин залда ацукьна чаяр хъвазвай. Абуру къал кваз, поезд геж жезва лугьуз, ракьун рекьин кьиле авайбурулай наразивилер ийизвай.

— Эха, азиз дустар, са чун туш и гьелекдик квайбур, аквазвани, гьикьван инсанри поезд  вилив хуьзватIа, — секинарна за абур.

Гьакъикъатда, поезд, рекьиз живедин чIe­хи маргъалар яна лугьуз, 5-6 сятдин геж хьанай.

Эхирни поезд атана, чаз хатасуздаказ Тула шегьердай экъечIдай мумкинвал хьана.

Мегьамед Эфендиева 1917-йисуз Ок­тябр­дин инкъилабди суьргуьнрикай вахт тахьанмаз азад хъувуна, ватандиз хкведайла, Лев Толстоян сурал кхьей шиир.

Лев Толстояз

Хъуьтуьл ви сес, акъатдан бес япарай,

Ватанда гил азадвилин рагъ атанвай,

Икрам авуна, хъфизва ви суралай,

Вафалу жед лугьуз весийриз  заз масан.

Дагъви я. Авач алакьун кхьидай шиир,

Ви дикъетди зи рикI авунва гьуьндуьр.

Дагъустандин халкьариз чирда ви хатур,­

Тухуда уьлкведин дегьнедай ви салам.

*  *  *

Ясная Поляна* – амукьда даим зи рикIе,

Гьелелиг, буба, вуна зун тунач кIеве.

За Дагъустанда ви тIвар твада гьар хуьре,

Садрани рикIелай тефидай — Лев Толстой!

Зун хва хьиз хвена, чан-рикIна четин рекье,

Гана меслят, кIанарна жуван уьлкве.

Вун гьамиша амукьда лезгидин рикIе,

Буба, камаллу муаллим – Лев Толстой!

_________________

*Ясная Поляна —  Л.Н. Толстоян мулк.

Мегьамед  Эфендиев