Чешнелу хизанар

Школада амаз зи къелемдикай хкатай­ макъалаяр республика­дин газетдиз акъат­най. Анлай инихъ 55 йис алатнава. И де­вирда­ за кIелна, жуьреба-жуьре карханайра кIва­лахна, журналистдин, писателдин пе­шейрални элячIна. Гзаф инсанрихъ, хизанрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Гьар садахъ вичин къилих, кьетIенвал, къанажагъ, уьмуьрдив, жемятдив эгечIзавай тегьер, инсанрин патай къазанмишзавай гьуьрмет ва я туьгьмет авай.

ЧIехи хизанриз  мугьман хьайила, мад ва мад сеферда успат жезвай хьи, анра сифте чкадал зегьмет, сада-садаз куьмекун, гъиле кьур кар кьилиз акъудун, инсанвилелди, регьимлувилелди яшамиш хьун хьтин ерияр эцигзавай. Гьавиляй ахьтин хизанриз жемятди ва къунши хуьрерани гьуьрметдай. «Абур къенивал гвай, фу гудай хизанар я» лугьудай.

Са рахунни алач, ихьтин хизанра аялрив дуьзгуьн, тарифлу тербияни агакьзавай. ЧIехибурулай чешне къачузвай веледар вижевай дережайривни агакьзавай. Журналистдин рекьери зун гзаф хуьрериз­ тухвана, анра винидихъ ихтилат физвай  хьтин хизанарни акуна. Абурукай газет кIелзавайбуруз, иллаки веледар уьмуьрдин рекьел акъудзавайбуруз, чир хьун хъсан я.

Кьурагь, Хив ва СтIал Сулейманан районрин мулкар какахьзавай кукIушда экIя хьанвай Векьелрин хуьряй Кас­пийдин гьуьлни, винидихъ тIвар кьунвай пуд райондин дереярни, суварни, гзаф хуьрерни капал алайди хьиз аквада, кьуд пад яйлахар, чIурар, тамар, дагълар я. Яшамиш хьун патални лап хъсан шартIар авай чка я. Амма са бязи себебар аваз векьеларвияр Кьулан СтIалдал  куьч хьана.

1990-йисарин эхирра заз харапIай­риз элкъвенвай и хуьр акуна ва рикI гьа­йифдив ацIана. Чи дагълара анжах тIварар аламай ихьтин маканар цIуд­ралди ава. Белки, абурал чан хкидай вахтарни къвен.

ХХ асирдин сифте кьилера Векьелрал халис уьмуьр ргазвай. Бинеяр Гияр­ шегьердихъ галаз алакъалу тир Небийрин тухумди­н векил Къазагьмеда хейлин йисара Куьре ок­ругдин Векьелрин хуьруьн обществодин­ (иник къунши са шумуд хуьр акатзавай) дуванбег­ яз кIва­лахнай. Адахъ округда хсуси­ чилер, майишатда мал-лапагни авай. Уру­сат­­­да­ куькIвей инкъилабдин нурар Дагъларин уьлкведивни агакьайла, Къазагьмеда хсуси девлет хушуналди цIийи гьукумдин векилрив вахкана. ЯтIани, савадлу, къанажагълу кас Архан­гельскдин об­­ластдиз суьргуьн­на. Хайи ватан­дивай­ яр­гъа, мекьерин маканда йисар четиндиз фена. Адаз хайи ерийриз хкведай ва жуван накьвадал чан гудай бахт акуна.

Хтул Алаудина Къазагьмед бубадин сихилдин рехъ давамарна. Ам 1918-йисуз дуьньядиз атана. Жавандиз 1930-йисарин, Ватандин ЧIехи дяведин ва адалай гуьгъуьнин девирдин четинвилер акуна.

Дагъларин хуьрера цIийи уьмуьр тешкилзавай вахтунда Алаудинан буба Ярагьмеда Бакудин ракь цIурурдай заводда зегьмет чIугвазвай. КIвалах пара четинди тир. Фя­ледин бедендин гзаф чкаяр ракьун цIел­хемри канай. Бакудиз Ярагьмеда чIехи хва Алаудинни тухвана ва ам ФЗО-дик кутуна. 1940-йисан эхирра Алаудин пис начагъ хьана, кьенвайди я лугьуз, ам больницадай­ мейитханадиз тухванай. Амма Алаудин цIийи кьилелай дуьньядал ахкъатна, Ярагьмед хвани гваз хуьруьз хтана. Инани шадвалдай­ югъ акунач. Уьлкведи Гитлер лугьудай душмандихъ галаз женг чIугвазвай. Ватан хуьз 200-дав агакьна Векьелрин рухваярни фена. Абурук 50 йисалай алатнавай Ярагьмедни квай. Фронтдай къвезвай хабарри инсанрин рикIер чIулаварзавай. Фашист­ри чи шегьерар кьазвай. Хуьруьзни ара-ара рикI къарсатмишдай хабарар авай чарар хквезвай. 1943-йисуз гьа ихьтин чар Къазагьмедан невейривни агакьна. Ана Ярагьмед Курскдин патарив кьиле фейи къати женгера гел галачиз квахьнавайдакай кхьенвай.

Дявеярни куьтягь хьана, амма Бесен дидедив, веледрив бубадикай са хабарни ахгакьнач. Хизандин къайгъуяр лагьайтIа, чIехи хва Алаудинан хиве гьатна. КIвале Жавагьир баде, Бесен диде, гъвечIи стха Къазагьмед­ ва вахар Бесханум, Сижерханум – санлай ругуд кас авай. Буйнакскдин хуьруьн майишатдин техникум куьтягьна хтанвай жегьил Хивдиз рекье туна. Райондин хуьруьн майишатдин управленидин зоотехниквилин къуллугъ хиве гьатай Алаудина гзаф майишатрин фермайрал, ятахрал кьил чIугуна, гьайванар азаррикай хуьнин хейлин серенжемар кьиле тухвана.

КIвалахдин жигьетдай четинвилер регьятдиз алудзавайтIани, хизандин мес­элай­ри жегьил гада кIеве твазвай. Дяведин эхиримжи йисуз Жавагьир бадени Бесен диде рагьметдиз фенвай. Вичин стхадин, кьве вахан хизанрин ­уьмуьрни къурмишна кIанзавай. Алау­дина вири азиятриз таб гана ва Гъалибвилин йисуз ам Тамум рушал эвленмиш хьана. 1946-йисуз суса уьмуьрдин­ юлдашдиз руш Магьият ва ахпа сад-са­дан гуьгъуьналлаз рухваяр — Даир­, Насир, Ярагьмед, Максим, Низам, Азим — багъиш­на. Стха Къазагьмедав кIе­лизни туна, адаз свасни гъана, Кьулан СтIалдал кIвалерни эцигна, вахар гъуьлериз гана, секинарна, багърийриз вичелай алакьдай маса хъсанвилерни авуна.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара­ халкьдин майишатдин хилера­ кIвалахдай пеше­карар кьит тир. Пеше­карвал, савадлувал къачунвай­, кар алакьдай инсанар гъилерал­ кьазвай. 1948-йисуз Алаудин Алкьвадрин­ хуьруьз ра­къур­на ва ина ам колхоздин правленидин­ председателвиле хкяна. Вад йисуз кьван ада алкьвадарвияр патал зегьмет чIугуна, колхоздин мулкуна ичерин, пIи­нийрин цIийи багълар кутуна, фермаяр эцигна, маларин нехирар, лапагрин суьруьяр артухарна, майишат кIвенкIвечийрин жергейриз акъудна. Государстводиз як, нек, гъери, сар, техил­, емишар ма­са гунин планар артухни алаз ацIурунай колхоз Дагъус­тандин об­комдин, Министррин Советдин, Верховный Советдин гьуьрметдин грамотайриз лайихлу хьана. Вири хизандихъ галаз таниш жедалди заз «Дагъустандин ком­сомолец» газетда кIвалахзавай Насир, ДАССР-дин алишверишдин министрдин заместитель Назим, зун авай кIвалера яшамиш жезвай Азим ва ДГУ-да кIвалахзавай руш Магьият чизвай.

— Вичин девирдин инсан тир чи буба, — рикIел хкизва руш Магьията. — Адаз чидайди кIвалахун тир. Экуьнахъ кIваляй  экъечIдай, мичIи хьайила хкведай. Ял ядай йикъарани ам балкIандаллаз ни­кIера, багълара, фермайрал аквадай. Колхоздин шей чуьнуьхдай кас адан душман тир. Инсанри лугьудай: «Гьукуматдал гьа вун хьтинбуру кIукI гъида». Партиядихъ, государстводихъ инанмишвал къалурзавай, жемятдин, халкьдин пакадин югъ бахтлуди авун патал зегьмет чIугур буба заз я отпускдиз фена, я ада больничный къачуна акурди туш.

Алкьвадрилай чун Кьасумхуьрел хтанай, — давамарзава вичин ихтилат Магьият ваха. – Бубади­ хуь­руьн майишатдин управленидин кьи­­лин зоотехниквиле, тумчивилин стан­­циядин заведующийвиле, «Касумкентский» совхоздин управляющийвиле (Цмуррин отделенидин) кIвалахнай. Чи кIвалер Кьасумхуьруьн мугьманханадин къвалав гвайди тир. Анаг агалнавайла инсанар чи кIвализ къведай. «Векьелар Алаудинан кIва­лер яни ибур? — лагьана хабар кьаз гьа чпин кIвализ хьиз къведай. За датIана рагьметлу Тамум дидедин сабурлувилиз, инсанвилиз, жумартвилиз икрамзава, садрани ада мугьман вилик фу, чай эциг тавуна ахъайначир. Вичин итимдин тIвар кьуна атай гьар сад чинин ва рикIин ачухвилелди кьабулнай. Кьасумхуьруьн школа-интернатда кIелай Векьелрин гзаф жегьилри зи дидедин гъилелай  фу тIуьна. Зи рикIел алама, бязи йисара кIвале чахъ галаз хуьруьнвийрин 5-6 аял яшамиш жедай. Чна вуч незватIа, дидеди гьабурузни гьам гудай. Бубадин  ва дидедин инсанпересвал, мугьманпересвал кьадар авачирди тир. «Мугьман кIвалин берекат я, — тикрардай абуру чаз, чинар чIурмир».

КIвалахди гзаф вахт къакъудза­вай­тIани, Алаудина аялриз хкетар, кьисаяр ахъайдай декьикьаяр жагъурдай. Ксудалди рухваяр, рушар патав кIватIдай ва акур-такур ахъайдай. Абурувай тар­сар, кIелзавай ктабрикай хабарар кьадай. Гзаф кIелдай мумкинвилер хьа­начтIани, илимдал адан рикI алайди­ тир. Жинсинин гьайванрин станциядин­ заведующий тирла, ам са шумудра Гунибдиз, Чохдиз фенай, цIийи жинсинин лапагар арадал гъун патал хейлин тежрибаяр тухванай. Цмурдал кIва­лахдайла ада майишатдин фермада вакIар кутунай, калун салара келемар, къарпузар битмишарнай.

Векьеларвиди уьмуьрда вичелай алакьдай пара къени крар авуна. Веледриз хъсан тербия, гзаф инсанриз, дяведин етимриз­ фуни гана, амма гьайиф къведай са кар хьана: 60 йисан яшда аваз рагьметдиз фейи касдиз вичин еке дережайрив агакьай веледрал, хтулрал дамахдай югъ акунач.

Эхь, Алаудинан веледри, четинви­лери­хъай кичIе тахьана, кIелна, 2-3 институтар­ куьтягьна, уьмуьрда тайин чкаяр кьуна. Да­и­ракай художник, Насиракай журналист, Мак­симакайни Назимакай экономистар, Ази­макай политолог, дипломат хьана. Алаудинан хтулрик духтурар, юристар, журналистар, экономистар, педагогар ква. Абуруни­ об­ществодиз хийирлу крар ийизва. Баркалла бубадин рекьяй физвай веледриз.

Нариман Ибрагьимов