Чи уьмуьрдиз ахьтин дегишвилер атанва хьи, неинки гьейран, гьакI тажубни хьана амукьзава. Гьам яшайишда, гьам кIвалахда чна алай аямдин технологийрин ахьтин чешмейрикай менфят къачузва хьи, са цIуд-къад йис идалай вилик абурукай  хабарни авайди тушир. Эхь, Аллагьдин патай бажарагъ ганвай  инсанри цIийи-цIийи шейэр яратмишзава, зегьмет алай кIвалахар кьезиларзава, цивилизация мадни вилик тухузва.

Рекъемрин (цифровой) уьмуьр, эконо­мика, технологияр и мукьвара майдан­диз акъатна. Къе цифрайрин къурулушдикай­ менфят къачун тийизвай са хелни авач ла­гьайтIа, жеда. Гьавиляй виридаз гьа рекьяй пешекарарни кIанзава. Абуруз IT-пешекарар лугьузва, абурухъ авай игьтияжни екеди я.

IT-пешекарар. Вужар я абур? Гзафбуруз­ абур компьютеррай хъсандиз кьил акъуд­за­вай, информатикадихъ галаз алакъалу­, гьат­­­та хакервилел машгъул ксар хьиз ава. Гьа­къикъатда IT-пешекаррин везифаяр  жуь­­реба-жуьребур ва муракаббур я, яни информатикадинни рекъемрин хел абуруз талукь я. Иникни акатзава: программистар, социальный сетар, сайтар туькIуьрзавайбур, сетрин базайрин администраторар, кодар кхьизвайбур, компьютерар къайдадик кутазвайбур, абурук акатзавай синихар хкудзавайбур, модераторар, робототехникадай кьил акъудзавайбур, информациядин хата­сузвал хуьзвайбур, веб-дизайнерар, аналитикар, алишверишдин менеджерар, бюджетдин проектар гьазурзавайбур, программа­яр туькIуьрунин карда иштиракзавайбур…

Са гафуналди, айтипешекарар халкьдин майишатдин гьар са хиле герек къвезва. Гьавиляй гьукуматди абур гьазурунин месэлани гьялзава. ЭгечIни школайрилай авунва. Дагъустанда IT-школаяр Дербентда, Избербашда, Каспийскда кардик кутунва. И йикъара Махачкъаладани (пешекарвилинни педагогвилин колледжда) ачухна.

Гуьгъуьна амукьун еке зияндиз элкъуьн мумкин я, гьикI лагьайтIа, къе рекъемрин, информациядин, интернетдин технологийри, сетри, хушракандин чилери хьиз, вири­ алем кьунва. Абурун куьмекдалди маса вилаятдин, уьлкведин карханайрин, банкарин­ кIвалахни къайдадикай хкудзава, сечкийрин нетижаярни кIани патахъ элкъуьрзава­, инсанрин руьгьдиз, психологиядиз, гьерекат­ризни таъсирзава, махлукьатар чпиз муь­тIуь­гъарзава. И кар лап хъсандиз чир хьанвай уьлквейри рекъемрин, информациядин технологияр вилик тухуниз мадни гзаф пулар харжзава.

Россияни кьулухъ акъвазнавач. Эгер США-ди, РагъакIидай патан бязи уьлквейри цIийи хилекай маса уьлквейриз, халкьдиз зиян гун, чпин мурдар ниятар кьилиз акъудун патал менфят къачузватIа, Россияди государстводин хатасузвал хуьникай, уьлкве, халкь акси, мидя къуватрин таъсирдик акат тавуникай, экономика, яшайиш вилик финикай ва агьалийрин гьал-агьвал хъсан хьуникай фикирзава.

Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова, экономика вилик тухуниз талукь гзаф крарик, гьа гьисабдай яз, республика патал  IT-пешекарар гьазуруникни кьил кутуна. Ада Санкт-Петербургдин экономикади­н международный форумдал Сбербанкдин председатель Герман Грефахъ галаз санал кIвалахунин ва Дагъларин уьлкведа «Школа 21» кампус эцигунин патахъай икьрар кутIунна. Школада кIелзавайбуруз программаяр туькIуьрунин бинеяр чирда. Гьа са вахтунда школа «Рекъемрин экономика» милли проект ва рекъемрин технологияр уьмуьр­диз кечирмишдай такьатдиз элкъведа.

Икьрардал къулар чIугурдалай гуьгъуьниз Г.Грефа лагьана: «Къенин йикъан ва­жиб­лу месэлаяр гьялдайла, чна квез вири рекьерай куьмекда».

Уьлкведиз кьит пешекарар гьазуруникай Владимир Путина 2019-йисуз лагьанай ва милли проектни кардик кутунай. Адал асаслу яз, республикадин бязи вузра информатикадихъ, информацийрин технологийрихъ галаз санал IT-пешекарвиляйни сифтегьан чирвилер гудай школаяр ачухнай. Гила и месэладив рикIивай эгечIнава.

Идан гьакъиндай РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Ризван Гъазимегьамедован регьбервилик кваз кьиле фейи рекъемрин экономикадин экосистема арадал гъун патал информациядин технологияр ишлемишунин рекьяй РД-дин гьукуматдин комиссиядин заседаниди шагьидвалзава. Ана и месэладиз талукь вири ведомствойрин векилри иштиракна.

— Къейд ийиз кIанзава, эхиримжи йиса­ра­ IT-пешекарвал къачунин фикирдалди­ вузрик экечIзавайбурун кьадар артух­ жезва. Амма РФ-дин рекъемрин министр Максут Шадаева малумарайвал, уьлкведа­ 700 агъзурдав агакьна айтищникрихъ игьтияж ава. Им еке рекъем я, — лагьана­ Р.Гъа­зимегьамедова. — И важиблу месэла республикада гьялун патал чна обра­зо­ванидин идарайрин чIехи класс­ра кIелза­вайбурун, школаяр куьтягьзавайбурун, вузрин, ССУЗ-рин студентрин ва педагогрин арада гъавурда тунин кIвалах гегьеншарзава, жегьилри алай аямди истемишзавай пешеяр хкядайвал.

Республикада рекъемрин министерство тешкилна гзаф вахт туш. Къе адаз кардин гъавурда ва алакьунар авай пешекар Юрий Гьамзатова регьбервал гузва. Комиссиядин заседанидал ада айтипешекаррин, абур гьа­зурунин жигьетдай авай гьалдикай рахунарни авуна.

Республикада айтипешекарар бес тежезвайдакай министрдини лагьана.

— Къенин юкъуз экономика ва гьи жуьре­дин хьайитIани производство вилик тухун патал рекъемрихъ галаз алакъалу пешека­рар герек къвезва. Дуьньяда цIийи техноло­гияр акьван йигиндиз арадиз акъатзава хьи, абурухъ агакьарунни четин акъваззава. Гьикьван четин хьайитIани, гуьгъуьна акъвазна кIандач. И кар патални чаз виниз тир чирвилер, алакьунар авай пешекарар герек я, — малумарна Ю.Гьамзатова.

Чна винидихъ къейд авурвал, респуб­ликада айтипешекарар гьазуруник ДГУ-ди­, ДГТУ-ди ва ДГУНХ-ди аквадай хьтин пай кутазва. Абуру и пешейрай гьазурун патал кьабулзавай ксарин кьадарни артухарзава. Эгер 2021-йисуз вузриз 1600 кас кьабулнатIа, 2023-йисуз  рекъемрихъ галаз алакъалу факультетриз 2312 жегьил кьабулнава. ИкI ятIани, пешекаррихъ игьтияж ава. Республикадин вузар куьтягьай айтищникриз Россиядин маса регионрайни теклифар къвезва. Жегьилар мажибрин кьадар гзаф тир чкайриз физва.

Заседанидал малум хьайивал, рекъем­рин рекьяй вилик финин министерстводи герек пешекарар гьазурунин кIвалах нетижалуди авун патал серенжемар кьабулза­ва, школьникрихъ, студентрихъ, жегьил агьа­лийрихъ галаз тайин кIвалах тухузва. Гьа са вахтунда пешекарвал хкажунин, тежриба гегьеншарунин мураддалди «Рекъемрин октагон», «Рекъемрин тарсар», «Рекъем­рин мектеб», «Рекъемрин йикъар»  чемпио­натар, акъажунар, конкурсар тешкилзава. Алай вахтунин экономикадин ва технологийрин инкъилабди, пешекарар гьазурдайлани, цIийи къайдайрикай менфят къачун истемишзава эхир.

Гьукумдин органрин, вузрин чIехибурун ва экспертрин теклифдалди министерстводи Россиядин рекъемрин министерстводин типовой программадин бинедаллаз айтипешекаррин кьадар гзафардай региондин программа туькIуьрнава. Ам кьве паюникай ибарат я. Программадин сергьят­ра аваз, 2025-йисалди айтипеше къачуз кIанзавайбур вузриз гзаф кьабулда ва цIийи пешедин мумкинвилер, менфятлувал ачухардай мярекатар тухун давамарда. Абурук мастер-классар, конференцияр, элкъвей столар, олимпиадаяр, лекцияр, махсус тарсар акатзава. Вузрин информатикадин, сетрин, программайрин факультетар куьтягьнавай ксарихъ галаз кьилди кIвалах тухузва, кIелзавайбур цIийи пеше къачунал желб­зава.

Заседанидал къейд авурвал, республика рекъемламишун лап метлеблу везифайрикай сад я. Анжах гьар са чкада идаз талукь инфраструктурани герек я. Гьайиф хьи, гзаф хуьрер мобильный алакъадикай, шнурар галачир интернетдикай магьрум яз ама. Чкадин администрацийрини чпелай аслу бязи крар тамамвилелди ийизвач.

Санлай къачурла, алакъадин (связь) хел вилик физва. 2022-йисуз агьалийриз и рекьяй авур къуллугъри 13,7 млрд манат тешкилна. 2015-йисан нетижайрив гекъигайла, им 13,6 процентдин гзаф я. Республика тамамвилелди сотовый алакъадалди таъминарунал чIехи 4 оператор машгъул жезва. Шаз радиодинни телефондин ала­къа­дин сеть вилик тухуниз 1,9 млрд манат инвестицияр харжна.

Рекъемрин гьакъиндай барабарсузвал арадай акъудун патални махсус проект кьилиз акъудзава. Адан сергьятра аваз, 500-дав агакьна агьалияр яшамиш жезвай вири хуьрера радиодинни телефондин алакъа­дин сетар кардик кутазва. 2030-йисалди и кардиз федеральный бюджетдай 1,5 млрд манат чара ийида ва 314 хуьр алай аямдин алакъадалди таъминарда. И кардал «Рос­телеком» ПАО машгъул жеда. ЦIи и месэладиз 380 млн манат харжда, йисан эхирдалди 76 хуьр сотовый алакъадик акатда.

Ю.Гьамзатова малумарайвал, респуб­лика патал важиблу и кIвалах фад-фад тамамариз жедай, амма тайинарнавай крар кьулухъ язавай дуьшуьшарни ава. Иллаки чкадин бязи администрацияр себеб яз. Абуру кIвалахдиз кьецI гузва. Алакъадин сет­рин станцияр эцигдай чилер вахтунда чара ийизвач.

Нариман Ибрагьимов