(Очерк)
Са сеферда Махачкъаладиз атайла, зун Къурбан муаллимди кIвалахзавай идарадиз акъатна. Кабинетдиз гьахьай зун ада, кIвачел къарагъна, къаршиламишна. Ахпа жузун-качузунар ийиз-ийиз, компьютердал са гъвечIи геренда кIвалах куьтягьайла, ада чарар столдин са къерехдихъна: «Илимдин кIвалах гъилевай. Мектебриз хъфидай вахтар жезва эхир. ЯтIани, мугьман багьа кас я», – лагьана, ам захъ галаз суьгьбетрик экечIна.
Къе за Къурбан муаллимдикай кхьинин себеб виридаз хъсандиз чизва. 2018-йисан 19-сентябрдиз Махачкъалада алим, писатель, филологиядин илимрин доктор, профессор, Дагъустандин лайихлу муаллим Къурбан Халикьович Акимов дидедиз хьайидалай инихъ 80 йис тамам хьуниз талукьарнавай илимдин сессия кьиле фенай. Ам А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунин институтди ва Р. Гьамзатован тIварунихъ галай милли библиотекади тешкилнавай. Анал 18 кас рахана ва «Акимов Къурбан Халикьович – образованидин тешкилатчи, Дагъустандин ва лезги литературадин методикадик кьил кутурди», «Гьаким Къурбан – литератор ва критик», «Гьаким Къурбан – писатель ва романист», «Гьаким Къурбанан алемдикай» ва маса темайрай алимдин чирвилерикайни гьевескарвиликай гегьеншдиз раижнай.
Къенин югъ фикирдиз къачуртIа, Къурбан муаллим вичин алемдин мад вад кIарцIиз хкаж хъхьанва. Чун къе адан сечме фикиррикай, крарикай рахазва. Къурбан Акимован алем гегьеншни я, деринни.
Къурбан муаллимди заз вич иштиракчи хьайи са дуьшуьшдикай ихтилатнай. «Эцигзавай ГЭС кардик акатнавачир. Чи хуьруьз кино атана. Абурув чаз течир аппаратар ва мотор гвай. Им вакъиа тир. Адаз килигиз, саки вири хуьр атанвай. Шадвал авун яргъалди фенач. Кинодин юкь жез-тежез, мотор хкахьна. ТуькIуьр хъийиз алахънатIани, мотордай сес акъат хъувунач. Эхирни абуру, чаз чеб са пуд йикъалай хкведа, кино пулсуз къалур хъийида лагьана, чун секинарна. Гьа хъфейбур пуд гьафтедилайни, пуд вацралайни ахкъат хъувунач. Зани «Дагъустандин правда» газетдиз «Экв хкахьна…» макъала кхьена. Вични — урусдалди. Макъала акъатна. Мектебдавай аялди кхьенвай адаз сагьибри фикир гана. Тахсиркаррив, гьа чпи лагьайвал, пулсуз кино къалур хъийиз туна. Амма сифтегьан кино дяведикай тир, кьвед лагьайди – ваъ. ЯтIани, чун мукьуфдивди тамашна. Хуьруьн гъвечIи-чIехида, сагърай лугьуз, зи тарифар ийиз хьана. Низ чида, зун а чIавуз шумуд лагьай цавара авайтIа».
Вичин 12-14 йисалай башламишна, къенин йикъалди Къурбан муаллим кьисметдихъ галаз бягьсинин майдандиз экъечIнава. 1964-йисалай инихъ саки 60 йисуз ада Тахо-Годидин тIварунихъ галай илимдинни ахтармишунрин институтда зегьмет чIугвазва. И йисара ам жергедин муаллимвилелай профессордин дережадиз хкаж хьанва.
Къурбан Халикьовичан агалкьунар мягькем кьве кукIушдикай ибарат я: илимдин – профессордин ва яратмишунрин – Дагъустандин халкьдин писателвилин. Им зарафатдин кар туш. Инсандихъ гьикьван руьгьни къуват хьана кIанзава. Ксун тавур йифер, ял ягъ тавур йикъар… Къурбан муаллимдин зегьметдин бегьерлувилиз вил вегьез хьайитIа, адахъ руьгьда кьве дуьнья – кьве алем ава: илимдин ва яратмишунрин. Абуру сада-сад ачухарзава, виликди еримишиз тазва. Абур Акимован са кьисметдин кьве дестек я.
Къурбан Халикьовича вич педагог, чIаланни литературадин муаллим, насигьатчи ва тербиячи яз къенин юкъузни гьиссзава. Ада тешкилай «Жегьил литератор» неинки Дагъустанда, гьакI вири Россияда сад лагьайди ва вичиз тешпигь авачир яратмишунрин мектеб хьана. Ам метлеблудаказ кьиле тухун патал а кардал алимрин, тежрибалу писателрин ва муаллимрин фикирарни желбна. И мектебди алимдин тербиядинни методикадин кIвалах мадни гужлу авуна. Нетижада литературадин 400-лай гзаф веревирдерин ва илимдинни методикадин кIвалахар арадиз гъиз алакьна: макъалаяр, программаяр, пособияр, учебникар, хрестоматияр, монографияр. Алимди вичин кIвалахдин са декьикьани гьавайда ракъурзавач. Адахъ илимдинни ахтармишунин шегьреда тек са лезги литература вилик финин рекьер-хуьлер ачухарзавай 30-далай артух илимдин кIвалахар хьуни чаз ада вичин милливал руьгьдани карда хуьзвайди лугьузва. «5-11-классра лезги литература тухунин методика», «Етим Эминан яратмишунар лезги мектебда чирун» ва ихьтин маса кIвалахри Къурбан муаллимдин кьилин мурадрикай сад хайи чIал, литература ва акьалтзавай жегьил несил вилик финикай тирди лугьузва. Къенин юкъузни и кар вилик физвайдан чун шагьидар я.
Чи халкьдин милли игит Шарвилидин ва я «Шарвили» эпосдин тIвар Къурбан муаллимди вичин газетдиз гун дуьшуьшдин кар тушир. Писатель халкьдин сивин яратмишунрин алемда чIехи хьанва. Гьар са роман кхьин патал ада гзаф йисара ва гзаф чкайра сиягьат авунва. Гьавиляй ада сивин яратмишунрикай гегьеншдиз вичин яратмишунра хийирни къачунва. И карди адан гьар са эсер кIелзавайдаз мукьва ийизва, ам аннамишун, рикIел хуьн, бубайрин жигъиррикай менфят къачун, абур тербиядин рекьиз элкъуьрун регьятарзава. И кар адан романрай — «Хазинадин суракьда», «Зуьгьре гъед», «Къилинж Къемер», «Яру мяден», «Гьай тахьай гьарай», «Дили дуьньядин чирагъ», «Яру Ярагъ» ва масабурай; «Лацу марал», «Свас», «Къацу цуьквер», «Лекьрен лувар», «Къурухчи» ва маса повестрай; новеллайрай — «Деребег», «Аламат», «Къавурма», «Хесет», гьикаяйрай — «Алерар», «Жив», «ТIач», «Мани», «Завал»… аквазва.
Лезги литературада, кьилдин жанр яз, новелла Межид Гьажиева (1929-1985) башламишнатIани, ам гегьенш ва тестикь авун Къурбан муаллимдин кар я. Къурбан Халикьовича лезги повесть ва роман гзаф терефрихъай гужлу авунва. Къейд ийин хьи, педагогикадин, эдебиятдин, чи медениятдин вилик Къурбан Халикьовичан лайихлувилер зурбабур я.
Абдул Ашурагъаев,
Дагъустандин лайихлу муаллим
