И фикирар алай йисан июндиз «Лезги газетдин» 24-нумра акъатайдалай кьулухъ кхьиз кIанзавайди тир. Энгел хьанатIани, месэла куьгьне жедайбурукай туш. ЧIалаз талукьди, адахъ галаз алакъалуди тирвиляй…
Себеб ам я хьи, ана, тIвар кьунвай нумрада, шаир ва муаллим Мукаил Агьмедова кхьенвай «Хайи чIалан хазинадив» макъалади вичел фикир желбна. Гьуьрметлу авторди хъсан теклифар ганва, чешнеяр къалурнава, халкьди милли чIалал акъатзавай газет-журнал кхьин важиблу месэла тирдини рикIел хканва. Гьа са вахтунда чIалакай авунвай бязи веревирдер шаклубуруз, автордивай вичин фикир тайиндаказ кIелчийрив агакьариз тахьанвайбуруз тешпигь я.
Макъаладин эвел кьиляй муаллимди икI кхьизва: «Гьар са чIалахъ маса чIалари тикрар тийидай къайда-къанун, кьетIен рехъ ава. Абур инкар авуна виже къведач. Месела, урусдалди «ученик делал уроки» жумла лезгидалди «аялди тарсар авуна» кхьин, лугьун дуьз туш. Гьайиф хьи, зал и гъалатI рагьметлу профессор Ражидин Гьайдарова сифтегьан классар патал акъуднавай букварда туьш хьана».
ИкI, газетдин кIелчийриз акI таржума авуна виже татунин себеб вуч ятIа гьуьрметлу муаллимдин макъаладай чир жезвач. Адалайни гъейри, авторди дуьз таржума гьихьтинди хьун лазим ятIа, гьамни «сир яз» хвенва.
Аквазвайвал, чи чIал авай гьалдин гьакъиндай муаллимдихъ авай фикир макъаладай тайин жезвач. Авиляй тайин жезвач хьи, ада «сифтедай чна мерез хьана алкIанвай азарлудаз ухшар дидед чIал сагъар хъийин, ахпа чIала дегишвилер хутан» кхьизва, гьа са вахтунда макъаладин эхирда «къе ам (лезги чIал – К.Ф.) сагъ яз ама» лагьанва. Хтуна кIанзаваз гьисабзавай дегишвилерни, малум жезвайвал, «ватан» гафунин чкадал – «диге», «чарх» гафунин чкадал «дапур» кхьин ва ихьтин маса гафариз эвезар-синонимар жагъурун я. «Диге» гаф халисан лезги гаф яни-тушни тестикьариз жедай делил автордихъ бажагьат ава. Зи фикирдалди, и гафни шаирри, гьикаятчийри туькIуьрнавайбурун сиягьдик акатзава. «Дапур», алимрин гафарганри чун инанмишарзавайвал, нугъатдин гаф я. Къелемчийри чпин макъалайра, эсерра ишлемишзавайвиляй ам эдебиятдин чIала гьатнава. Гьавиляй чаз «чарх» ва «дапур» кьведни ишлемишдай мумкинвал ава. Ихьтин мумкинвилер, яни халкьдин чIалан лексикадин сергьятар гегьенш хьун, са шакни алачиз, нагьакьан кар туш. Къуй аваз хьурай «чархарни», «дапурарни». Месела, «дапур» гаф зал писателар тир Ф.Беделован, С.Керимовадин эсерра гьалтна.
Ахьтин са «адетни» акъатнава хьи, и ва маса гафар туькIуьриз, «къадим лезги гафар» ва я «чи нугъатдин гафар» я лугьуз, интернетдин чешмейрани, газет-журналрани, ктабрани абур чукIурзава. Нетижада ахьтин бязи «гафар» автордилай гъейри чидай кьвед лагьай кас ва я са чIалахъардай чешме жагъуриз тежез амукьзава. Гаф арадал гъизвай касди адан автор вич тирди малумарун айиб авай кар яни? Ваъ, гьелбетда. Месела, рагьметлу шаир-камалэгьли Азиз Алема туькIуьрай вишералди гафар малум я, хейлинбуру чи умуми лексикада чпин чкани кьунва.
Ахцегь райондин Ухулрин хуьруьн нугъатда ава лугьузвай «дукъваз» гаф «тукъаз» гафунин са вариант я. Абуру «баррикада», «шлагбаум» гафарин эвезда «дукъваз» ишлемишзава лугьунни шаклу фикир яз аквазва. Алим А.Гуьлмегьамедован баянрин гафарганда и уьлчме «тукъаз» жуьреда къалурнава. Ана и гафуниз ихьтин баян ганва: «гьаятдин патан чка». И гаф неинки ухулвийрин, гьакI маса хуьрерин агьалийрини рахунра кьериз-цIаруз ишлемишзава. Зи фикирдалди, ам «дарваз», «варар», «къапу» гафарин синоним я. И пуд гафуникай сад лагьайди гьатта сесерин жигьетдай «тукъаздиз» ухшар я. Писатель ва алим Къурбан Акимован «Лезги-урус гафаргандани» и мана тестикьарзава: тукъваз (дукъваз) – плетенные ворота; тукъваз – засов; дукъваз – калитка, ворота.
Гьелбетда, чIалан девлетлувал артухарун патал гзафбуру гьахълудаказ нугъатрикай менфят къачун теклифзава. Важиблу и карни асул гьисабдай къелемчийри кьилиз акъудна кIанзава: нубат атайла, ахьтин гафар яратмишунрик кутазвай дуьшуьшар чи эдебиятда гзаф гьалтзава. ЧIалан майдан магьсулрин генг мезреяр хьиз я: жуваз кIани чкадилай кIани твар къачу, амма ризкьидив эгечIунин къайдаяр рикIелай алудна виже къведач.
Мукаил муаллимди лугьузвайвал, чIал вилик тухун патал пешекаррин комиссия тешкилна кIанзава. Аник чIал хъсандиз чизвай, гафар сафунай ядай жуьреба-жуьре нугъатрин векилар кутунин чарасузвални къейдзава. Им лап фадлай кьилиз акъудна кIанзавай, амма, гъиле кьур дуьшуьшар хьанатIани, гьеле кIукI гъиз тахьанвай месэла я. И кардив рикIивай эгечIун патал эвелимжи кам яз, хайи чIалаз талукь махсус фонд арадал гъун герек я. Ихьтин теклиф алатай йисара чи агъсакъалри газетдин чинрани раижнай. Акван, белки, гила кьванни месэладиз дикъет гудайбур жен.
К.Ферзалиев
