И мукьвара Дагъустандиз дуьньяда тIвар акъатнавай, Кеферпатан МуркIадин океандилай Индиядин океандив агакьдалди, яхдиз цIар илитIзавай ва яшар 60-далай алатнавай Михаил Маржуков атана. «Дагестанская правда» газетдин майдандал республикадин журналистар адахъ галаз «Урусрин географиядин обществодин» Дагъустандин отделенидин председатель Эльдар Эльдарова тани­шарна. Гуьруьшда гьакI Маржукован куь­мекчи, уьмуьрдин юлдаш Елена Рассоленкоди, ДГУ-дин профессор, туризмдин «Caspian Travel» фирмадин директор  Мегьамед Абакарова ва Дербентдин географиядин обществодин отделенидин председатель Амиль Саркарова иштиракна.

— Квез за лугьун, юлдашар,- рахаз эгечIна Э.Эльдаров, — дуьньяда тIвар-ван авай сиягьатчияр пара ава. Абурук чаз хъсандиз чизвай гьуьлерилай, океанрилай луьтквейра аваз фейи Конюхов, Гвоздевни ква. Абуру цин алемда еке викIегьвал, жуьрэтлувал, сабурлувал къалурна ва чпи тайинарнавай крар кьилиз акъудна. Къе чаз мугьман хьанвай Михаил Маржуков пияда сиягьатзавай кас я. Ада гзаф уьлквейрин мулкарилай цIар илитIнава, адаз гзаф чкаяр, инсанар акунва. Адахъ квез лугьудай гафарни ава.

Михаил Маржуков. Вуж я ам? Алма-Атада дидедиз хьана, Москвада яшамиш жезвай режиссер-документалист, киноопе­ратор, фотограф, искусствовед. Сиягьат авунал, дуьньядин халкьарин ацукьун-къа­­рагъун, адетар, культура чирунал рикI алай касди «Кеферпад-Кьиблепад» проектдик кьил кутуна ва вилик Кеферпатан МуркIадин океандилай Индиядин океандин къерехрив кьван фидай къаст эцигна. Яхдиз, Мурманскдин областдин Рыбачий полуостровдилай яна, Центральный Россиядин шегьеррай, Калмыкиядин, Чечнядин, Дагъустандин, Азербайжандин мулкарилай Ирандин Бендер-Аббас шегьердал кьван. И проектдин зурбавал гьиссна, аник хейлин инсанар экечIна.  Амма кардив эгечIайла, акьалтзавай кьван четинвилер акурла, саки вири къерех хьана. Анжах Михаил Маржуков ва Елена Рассоленко амукьна.

2022-йисан 14-октябрдиз сиягьатчи Баренцово гьуьлуьн 4 градусдин чимивилин ятарани эхъвена, сефердиз экъечIна.

Яхдиз яргъал мензилриз сиягьат авун регьят кар туш. Рекье гьич фикирдизни текъведай дуьшуьшар, манийвилер арадал атун мумкин я. Вич, вичин руьгьдин, бедендин къуватар ахтармишун патал Михаил 2018-йисуз яхдиз Москвадин Яру майдандилай Санкт-Петербургдин Дворцовый майдандал (17 юкъуз 800 км-диз) фена. 2019-йисуз ада Москвадилай вичин хайи ерийрал – Алма-Атадал кьван (вад вацра 5,5 агъзур км-диз) рехъ атIана. Ингье гила ада 7,5 агъзур километрдин мензил муьтIуьгъарзава. Дагъустандиз агакьнава. Ам РД-дин Кьилин Администрациядин руководитель Алексей Гьасанова кьабулна, сиягьатчиди Дагъустандиз ийизвай итиждай адаз сагърай ва гьукуматди герек гьихьтин хьайитIани куьмекни гудайдакай лагьана.

Халис девришдиз ухшар, яшар пудкъанни вадав агакьзавай, чин яргъи чуруйри кIевнаватIани, ракъарик, гарарик акатнавайди успатзавай къамат авай итимди, журналистрилай вил аладарна, вичин суьгьбет башламишна.

— Яхдиз сиягьат авуни заз са кар ачухна: чи уьлкведин регионар сад тирди къалурна, пара хъсан, къени инсанрихъ галаз гуьруьшмиш жез куьмекзава. Захъ жуван яратмишунра адетдин ва дугъри инсанрин, халкьарин яшайиш, адетар, культура ачухдиз ва тамамдиз къалурдай мумкинвал жезва. Зи тажубвилерихъ кьадар авач. Гьар са цIийи чкадиз агакьайла, – дегишвилер, цIийивилер. Гьар са региондихъ, гьатта гьар са хуьруьхъни, абурун агьалийрихъни­ хсуси кьетIенвилер ава. Чкадин, гьава­дин, рафтарвилин, ацу­­кьунин-къа­ра­гъу­нин, мугьмандив эге­чIунин… За вири ри­кIел хуьзва, кхьизва­. Видеокамерадиз къа­чузва. Бязи чкайра зун агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш жезва, абурухъ галаз­ тIе­биат михьиз хуьникай, халкьарин ала­къайрикай, та­рих­ри­кай суьгьбетзава.

Зун куь республика­да авайвиляй ваъ, ри­кIивай лугьузвайди я: Дагъустан маса са региондивни гекъигиз жедач. Инин гьавани масад, чимивал, къенивал, ачухвал галайди я. Заз дуьньядин­ гьейранвалдай гзаф чкаяр акунатIани, Да­гъустандин мулкар, инсанар са зегьмет­ни­­­ алачиз чпел ашукьардайбур я. Инин тIе­би­атдикай рахайтIа, адахъ бинейрин къадимлувал, тазавал, михьивал, цивилизациядин дергес галукь тавун ава. Ихьтин тIебии надир чкаяр гзаф я. Зун Хунзахда, Дербентда, Самурдин тама, Ахцегь дереда хьана. Аламатдин, туристрин, сиягьатчийрин, гео­логрин, алимрин фикир желбдай мулкар акуна заз. Самурдин дереда авай хьтин тамарин кIапIалар, Самурдин чIулав-вили къум, дагъларин кукIушар Европада виридалайни хъсанбур я. За квез рикIивай лугьузва.

Дагъустанвийрин эгечIунни вичиз тешпигь авачирди я. Гьеле Мурманскдин областда амаз гьалтай дагъустанвидини зун гьейранарна. Зун рекьин къерех кьуна физвай. Кьуд пад лал тир ва живеди кьунвай. Залай алатна, вилик фейи «фура» машин акъвазна. Кабинадай водитель эвичIна, зи къаншардиз атана. «Им пуд лагьай югъ я заз живедал ви гелер акваз. Вун вуж я ва гьиниз физвайди я? Ваз куьмек герек яни?» — хабар кьуна ада. Ам дагъустанви тир. Зун физвай рехъ гьихьтинди ятIа чир хьайила, ада вичив гвай недай шейэр, чими кофе­ авай кружка зав вугана, зи жибинда пулни туна. А кружка гилани зав гума, ам за еке савкьат хьиз хуьзва. Зун режиссер-документалист я. Инлай вилик за са шумуд фильм гьазурна. Гила нубат Дагъустандал атанва.

Заз акуна, республикадин шегьерра­, районра мулкар зирзибилдикай михьун патал субботникар тешкилзава. Амма им тIимил я. Йиса садра-кьведра тешкилзавай гьерекатдикай тIимил менфят ава. Жуван кIвал, чил, хуьр, макан михьиз хуьн патал анриз амукьаяр, зирзибил гадарна кIандач. Фейи бязи чкайрай, дагъларайни, тамарайни заз гадарнавай путулкаярни, пакетарни, пек-партални, маса шейэрни акуна. И нукьсанар тежедайвал авун хъсан я. ГьикI лагьайтIа, Дагъустан исятда Россияда туристар гзаф къвезвай регионрик акатзава. Республикади вичин дережа вири рекьерай хуьн герек я. Инсанар гъвечIи чIавалай михьивал хуьнив вердишарунихъ еке метлеб ава. Алемдин хазина, тIебиат хуьн вири халкьарин алахъунрилай аслу я. Чун гьа и рекье хьана кIанда. Туризмдиз талукь са алава хъийиз кIанзава. Францияда гьукуматдин къурулушда, менфятлувилин дережадал ацалтайла¸туризмдин министерство кьвед лагьай чкадал ала. ГьикI хьи, туризмди уьлкведин экономика гужлудаказ вилик тухузва.

— Юлдашар,- ихтилатдик эхкечIна Эльдар Эльдаров, — чи мугьмандихъ галай и шумал, кьелечI якIарин назик ханум Елена Михаилан уьмуьрдин юлдаш ва гьар са карда адан куьмекчи я.

— Эхь, гьакI я,- рахана хъуьтуьл сесиналди Елена.- Проект кьилиз акъудиз эгечIайла, чун къадалай виниз ксар авай. Исятда чун кьвед ама. Зун Михаилан водителни, дерлекчини, визажистни, ашпазни я. Михаила гьар юкъуз 30-40 километр рехъ атIузва. Зун гагь машиндаваз вилик физва, ада ахпа зав ахгакьар хъийизва. Арабир ам вилик акатзава, зун яшайишдин къай­гъуяр ийиз амукьзава. Ада вич агакьай чкадикай хабар гайила, за гьаниз гьерекатзава. Четинвилер гьар са камуна гьалтзава. Иллаки — дагълара, живеди, муркIади кьунвай, дуьзгуьн рекьер авачир чкайра. Ара-бир сергьятдин месэлаярни жезва. Мисал яз, тIугъвал себеб яз, адахъ виликан къуват амачиртIани, чун Азербайжандин сергьятдилай 4 вацра ахъайнач. ЯтIани чна кьулухъ чIугвазвач. Дагъустан ва куь инсанар зазни пара хуш хьана.

Мегьамед Абакарова республикадиз туристар гзаф атун хъсан кар яз гьисабна. Мугьманриз теклифзавай туристрин са шумуд маршрут ава. Абурал сад мад алава хъхьанва – «Дагъустан — лекьерин вилерай». Туристри итиж ийизвай чкаяр гзаф я, гьайиф хьи, виринра абуруз къулай шартIар тешкилиз алакьзавач.

— Инанмиш я,- лагьана Мегьамед Абакарова,- Михаил Маржуков хьтин инсанри и карда чаз куьмекда ва Дагъустандин гуьрчег чкайрихъ ва инсанрихъ галаз таниш хьун патал къвезвай мугьманар чи ала­хъунрилай рази яз амукьда.

Дербентда географиядин обществодин отделение  ачухуникай, адан кIвалахдикай ва Михаил Маржуковахъ галаз хьайи чкайрикай Амиль Саркарова суьгьбетна. Дербент шегьерди сиягьатчи рикIивай гьейранарна, гьакI — Кьиблепатан Дагъустандин тIебиатдини. Михаил Дербентдин администрациядин кьили кьабулна, адаз къадим шегьердин тарихдикай суьгьбетна. Ам шегьердин квайни-квай чкайриз тухвана.

— Туризм республика вири рекьерай вилик тухуниз куьмек гудай хел я, — лагьана А.Саркарова.- И кардин гъавурда гьеле вири гьатнавач. Чи мугьманри къейд авурвал, туризм вилик тухун патал хъувуна­ кIан­завай крар гзаф ама. Иллаки — чи мугьманриз яшайишдин, ял ядай къулай шартIар тешкилунин жигьетдай. Гьа са вахтунда­ туристрихъ галаз менфятлувилелди кIвалах­завай беледарни авач, абур вири терефрихъай гьазурнавайбур туш. Чеб беледар я лугьузвай са шумуда мугьманар Дербентдин, Дагъустандин тарихдихъ галаз танишардайла, лап векъи гъалатIриз рехъ гана. Республикада беледар гьазурдай махсус идара герек я.

Туризмдин хел гьикьван фад вилик тухвайтIа, адакай гьакьван гзаф хийирни­ жеда.  Гьавиляй талукь ведомствойрин векилар, агьалияр, юкьван ва гъвечIи бизнесдал машгъул жезвай ксар гъавурда тун, чка-чкада туристар патал ксудай, ял ядай кIвалер, недай-хъвадай карханаяр ва яша­йиш­дин маса идараяр эцигна, кардик кутун герек къвезва.

Итижлу инсанрихъ галаз кьиле фейи гуьруьш менфятлуди хьана.

Нариман Ибрагьимов