(Эвел – 2022-йисан 23, 24, 30, 31, 32, 2023-йисан 22, 23, 25, 27-33-нумрайра)
Таб ва гьерекат
Аллагьди Къуръанда лагьанва (96-сура, 15-16-аятар, мана): «Ваъ (ада аксивалун дуьз туш)! Эгер ада (Абу-Жагьла а гунагь кар) акъвазар тавуртIа, Чна (дугъриданни) вегьена кьада (адан) кьилин мег алай чкадилай (кьилин вилик паталай кьуна, гадарда ам Жегьеннемдиз) – (15) Тапархъан, гунагькар тир «кьилин мег алай чкадилай» (16)».
И аятар Абу Жагьалан гьакъиндай ракъурнавайди я, ам мусурманриз манийвилер ийизвай мушрикрин кьилевайбурукай сад тир. Фикир желбдай кар ам я хьи, и аятда адаз «тапархъан» лагьанвач, аятда анжах «пел» кьада лагьанва. Алимри тестикьарнавайвал, «таб авунай» мефтIедин вилик патан паюни жаваб гузвайди я, тайиндаказ лагьайтIа, а чкадиз «прифронтальная кора» лугьузва. Пелек акатзавай чкайри гьакIни инсанди макьсаддалди (умышленно) ийизвай гьерекатрай жаваб гузва. Гьам таб, гьамни гьерекатар и аятда «кьилин мег алай чкадихъ» галаз алакъалу авунва, яни мефтIедин вилик патан паюнихъ галаз. Регьят гафаралди лагьайтIа, эгер таб авунин ва исламдиз акси гьерекатрал машгъул хьунин крар акъвазар тавуртIа, Абу Жагьалан «кьилин мег алай чкадилай» кьада лугьузва — яни, гила илимди тестикьарзавайвал, вилик къалурнавай кьве гьал (таб ва гьерекат) арадал гъизвай чешмедилай.
ТIалдин рецепторар
Яргъал вахтунда тIалдин гьиссерай жаваб гузвайди мефтI (мозг) яз гьисабзавайди тир. Амма ахпа малум хьайивал, тIал гьиссдай рецепторар хамунин винел алайди я. Абур галачиз инсандивай тIал гьиссиз жедач. Аллагьди Къуръанда лугьузва (4-сура, 56-аят, мана): «Гьакъикъатда, Чи аятрихъ (делилрихъ) кафирвал авурбур — (гележегда) Чна абурув ЦIа къати кунин (кана кармаш хьунин) азаб чIугваз тада. Гьар сеферда абурун хамар лап кана чрайла, Чна абур маса хамаралди дегишарда, абуру азаб дадмишун (давам хьун) патал. Гьакъикъатда, Аллагь къудратлуди, камаллуди я!».
Цав — хуьдай перде хьиз
Чилин атмосферади хуьдай (защитный) функция тамамарзавайдакай 20- асирдалди алимриз малум тушир. Аллагьди Къуръанда лугьузва (31-сура, 32-аят, мана): «Ва цав Чна (чилиз) къав яз авунва, (вични Чна цав аватуникай…, гьакIни шейтIанрикай) хуьзвайди яз, амма абур (кафирар) адан (цавун) лишанрикай элкъвенва (рагъ, варз, гъетер — абурал фикир тийиз)».
Цав ажайиб я, амма адан ажайибвал анжах гуьрчегвиликай ваъ, адан везифайрикайни (функция) ибарат я. Малум тирвал, ракъини гзаф кьадарда энергия чукIурзава, и энергия чилел алай вири чан алай затIариз герек я, абурун арадай яз — набататризни. Аллагьди атмосфера а къайдада туькIуьрнава, ада ишигъар чукIурунар (излучения) фильтрдай язава ва чилел анжах хатасузбур ачухзава, хаталубур – ваъ. И кIвалахдай жавабдравал озондин къатунин (озоновый слой) хиве ава. Ам 1913-йисуз алимри ачухна. Идалайни алава яз, атмосферади чилин винел къулай уьмуьр хьунни таъминарзава. Ам галачиз планета гьасятда муркIади кьадай. Мад са важиблу везифа: цавун телояр атмосферадиз аватайла, ада абур, чилив агакь тавунмаз, кузва, тахьайтIа, космосди чал астероидар гадардай.
Чил кьунвай дагълар
Аллагьди Къуръанда лагьанва (21-сура, 31-аят, мана): «Ва чилел Чна мягькем дагълар авунва — ам абур (чилел алайбур) алаз галтад тахьун патал, ва анал Чна гьяркьуь гирвеяр (фидай араяр) авунва — рекьер яз, абур дуьз рекье гьатун патал (яшайишдин крарани, «тавгьиддин» гьакъиндайни)!». Чун яшамиш жезвай чил датIана гьерекатда ава, амма чна и кар, ам кьунвай дагълар себеб яз, гьисс ийизвач. И малумсуз делил яз амай, та талукь пешекарриз дагъларихъ чIурухар авайди раиж тахьанмаз. Аквадай гьаларай, дагъларихъ чилин лап деринриз фенвай чIурухар авайди я. Аллагьди Къуръанда 78-сурадин 6-7-аятра лагьанва (мана): «Бес авунвачни Чна чил экIянаваз?! (6) Ва дагълар — (чилиз янавай) хкар яз?! (7)».
Абуру «чилин плитаяр» мягькемдиз кьунва, герек абур юзун ва сад-садавай къакъат тавун патал. Эгер Аллагьди дагълар халкь авуначиртIа, датIана гьерекатдик квай чилел уьмуьр тухун мумкин кар жедачир.
Цаварин телояр — орбитайра
Аллагьди Къуръанда лагьанва (21-сура, 33-аят, мана): «Ва (са) Ам я — йиф ва югъ, рагъ ва варз халкьнавайди. Гьар сада (абуру) фелекда (цавун тагъда, вичин гегьенш гьерекатдин рекье) «сирнавзава» (Ибн Аббаса лагьана: абур элкъвезва, чхрадин тупучI элкъвезвайвал)». Аллагьдин аламатрикай сад ам я хьи, дуьньяда вири затIари дуьм-дуьз системада ва къайдада аваз кIвалахзава. Рагъ гьар экуьнахъ къарагъзава тайин тир вахтунда, са декьикьа я фадни жезвач, я гежни. Ракъинин гуьгъуьнал алаз варзни гьерекатдик ква, йиф йикъа дегишарзава… Цавун гьар са телоди вичин гелеваз рехъ атIузва, абурувай садавай масадан орбита кьаз жезвач. Марсдивай вичин орбита Венерадин орбитадихъ галаз дегишариз жезвач, Нептундивай — Чилихъ галаз. Гьатта орбита са миллиметр кьванни инихъ-анихъ хьайитIа, еке мусибатар (катастрофаяр) арадал атун мумкин я. Аллагьди и кардикай обсерваторияр ва телескопар гьич авачир чIавуз лагьанва.
Ямин Мегьамедов, диндин алим
