Алатай асирдин 60-йисара зун, тарихдин, археологиядин, медениятдин ва яшайишдин къадим шейэрихъ къекъведайла, гзаф чкайрай аламатдин ктабар, кIвалахдин алатар, яракьар ва маса затIар жагъана. Вири ибур музей арадал гъун патал чIугвазвай зегьметар тир.
Дегь заманайрин ва юкьван асиррин вахтара туькIуьрнавай, ишлемишнавай тадаракрин, ктабрин, пуларин, орденринни медалрин ва цIудралди маса шейэрин кьисмет, тарих чирун гзаф четин акъвазна, исятдани чир тахьанвайбур ава.
Хив райондин Цналрин хуьряй тарихдин метлеб авай итижлу пуд затI жагъана. Къарагадаев Мирзалидин кIваляй жагъай буьруьнждин лап гуьрчег орден фикир желбдайди тир. Ам 1709-йисуз, Сад лагьай Петр кьиле аваз, Россиядин кьушунри Полтавадин чилел шведрихъ галаз хьайи къати женгера урусрин викIегьвилиз, гъалибвилиз талукь орден тир.
Ордендин са патал гьайбатлу къагьриман, пачагь, полководец Сад лагьай Петрдин гуьрчег шикил алай. А вахтунда Урусатда пачагьдиз царь лугьузмай. Саки 20 йисуз давам хьайи Кеферпатан дяведа 1721-йисуз Россияди, I Петр кьиле аваз, шведрал тамамвилелди гъалибвал къачунай. Урусатдин сергьятар РагъакIидай ва Кеферпатарихъай гегьеншарна. Хейлин мулкар, девлетар сергьятрик акатуникди Россиядикай 1721-йисалай империя хьана, I Петрдиз император лагьай тIвар ганай…
Заз жагъай Полтавадин гъалибвилин ордендин са патал I Петрдин къамат, далу патални куьгьне славян гьарфаралди икI кхьенвай: “…О Петре Вы ведайте, что ему жизнь не дорога, жила бы только Россия в блаженстве и славе…”
Цналви, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи Мегьамедэминов Абдугьалиман кIваляй 1890-йисуз Рига шегьерда Зихманан чапханада акъудай куьгьне славян чIалал кхьенвай, вичелни хъархъу кIарасдин яцIу жилдер алай, лап гуьрчег шикилралдини нехишралди безетмишнавай “Букварь” жагъанай.
А вахтунда зи къунши Мирзалиев Мегьамедали 70 йисалай алатнавай фекьи итим тир. Адан кIваляй заз имам Шамил кьиле аваз хьайи дявейра ишлемишай, вичелни 1844-йисан тарих ва арабдал “Аллагьу акабар” кхьенвай, лап гуьрчег магьидин къулай тумни галай тур жагъана. Яргъал тир дагълух хуьруьз тарихдин метлеб авай и багьа шейэр гьинай, мус ва гьикI акъатнатIа, ни гъанатIа чирун патал тайин жавабар жагъурун четин я.
Ригада Зихманан издательствода 1890-йисуз акъуднавай ктаб чи хуьруьз гьа вахтара Кьасумхуьруьн райондин КIелейрин хуьряй Гьалимат тIвар алай дишегьли зи амле Мегьамедэминов Абдугьалимаз гъидайла, гьада гъаналда. А ктаб КIеледал гьинай ва ни гъанатIа чидач.
Шамилан дяведин тур заз ганачир. Адал гзаф къимет эцигнай. А тур, иесиди вичин гьаятда авай таядай малариз векь атIудайла, хана. А яракь, зи фикирдалди, цналви Алиметанди тир. Шамилан дяведин девирда адан дустари тур Цналдиз рахкурна жеди. ВикIегь хуьруьнвидиз гуьмбет эцигунин месэла за са шумудра къарагьарнай.
Полтавадин женгинин гъалибвилин орденни 1890-йисуз Ригада чапнавай ктаб за ДГУ-дин музейдиз вахкана. А вахтунда ДГУ-дин музейдин директор Криштопа тир.
Маса хуьрерай жагъай, кIватIай къиметлу шейэрин, алатрин, яракьрин, ктабрин кьисметни гьа ихьтинди я. Гьайиф хьи, абур музейра чпикай тарихдин делилар кхьин тавуна ава.
ГьакI хьайила, ихьтин крар фикирда кьуна, гьар са касди вичихъ авай къадим шейэр, абур жагъай чка ва маса делилар, тарих кхьена хуьн, ахьтин крарал машгъул ксарив агакьарун лазим я. Чна чи тарих хуьн, гъалатIрал амална, виликди фин, несилривни агакьарун герек я.
Рамазан Велибегов, тарихчи
