Мукьвара за 2023-йисан 6-июлдиз акъатнавай «Лезги газетдин» 27-нумрадай Дашдемир Шерифалиеван «Ахцегьар шегьердиз элкъуьрда» тIвар алай макъала кIелна. Ана къейднавайвал, райондин цIийи регьбер Абдул-Керим Палчаева вичин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай сад лагьайди райондин виликан машгьурвал арадал хкун, чкадин агьалийрин яшайишдин шартIар хъсанарун ва и кардин гьакъиндай кьилдин программа арадал гъун тирди лагьана.
Дугъриданни, Ахцегь район Советрин девирда Дагъустанда гзаф машгьурбурукай сад тир. Гьаниз килигна, халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира вичин шиирда и райондин тарифни авунай:
Дагъустанда тIвар-ван авай
Район я, шаксуз, Ахцегьар.
Бязибуру тариф ида
Женнет я лугьуз, Ахцегьар…
Шаирди и цIарар кхьей девирда районда 32 колхоз авай. Мал-къарадин ва багъларин кьадар, чи йикъарив гекъигайтIа, са шумуд сеферда гзаф тир. Райондин колхозри як, нек, чIем, ниси гьасилзавай. А вахтунда Дагъустанда Ахцегьрин базардин тариф акъатнавай, ам Махачкъала шегьердин кьвед лагьай нумрадин базардиз ухшар тир. Иниз гьар гьяд юкъуз райондин вири хуьрерай инсанар къведай. Абуру хипер, малар, верчер, як ва хейлин маса затIар, метягьар маса гудай. Ахцегьа ихьтин базар арадал хканайтIа, ажеб хъсан жедай.
Ахцегьрин центрада кьве совхоз авай — «Ахтынский» ва «Заря». «Ахтынский» совхоздин багъларин майданар майишатдин директор хьайи Малик Магьмудова 500 гектардив агакьарнай, гьар йисуз гьукуматдиз 3000-3800 тонндив агакьна ичер маса гузвай. Гьа вахтунда «Ахтынский» совхоздихъ 500-дав агакьна ацазвай калер ва 4 агъзурдав агакьна куьлуь карч алай гьайванар авай.
«Заря» совхоздихъни 250-дав агакьна ацадай малар, маса гьайванар, 150 гектар кьван бегьер гузвай багълар авай. Алай вахтунда и совхоздин багълар гьахъсуздаказ идаз-адаз пайнава. Къе и чилерихъ гелкъведай касни авач, абур кул-кусри кьунва. Советрин девирда Ахцегь райондин ичерин тариф вири уьлкведа машгьур хьанвай. Гьавиляй гьар сеферда Москвада съезд кIватI жедай чIавуз Ахцегьай 200 тонн кьван ичер гьаниз рекье твазвай.
Райондин майишатар вилик тухвай, бегьерлу багълар арадал гъайи, чпин зегьметдалди чкадин экономика хкажай директорар, бригадирар хьайи Мегьамедвели Мегьамедован, Сафарали Сафаралиеван, Метмирзе Агьмедагъаеван, Къардаш Мамалиеван, Мегьамедагъа Мисиеван, Амрагь Амрагьован, Малик Магьмудован, Социализмдин Зегьметдин Игит Саимат Ферзалиевадин ва хейлин маса зегьметкешрин тIварар рикIелай ракъурун дуьз туш. Гьа вахтунда Ахцегь районда девлетлу майишатрин арада Хинерин — Гьазрет Алиеван, Фиярин — Энгельсан, Чеперин К.Марксан тIварарихъ галай колхозар авай. Мисал яз, Хинеринни Фиярин колхозра куьлуь карч алай гьайванрин кьадар 30 агъзурдав агакьнавай. Чеперин хуьре лагьайтIа, куьлуь кар алай гьайванрин сан 12 агъзурдаз барабар тир. И колхозри гьукуматдиз тоннралди як, нек, чIем ва сар маса гузвай. Къе и хуьрера хиперин, маларин кьадар са шумуд сеферда тIимил хьанва, гатун яйлахри гуя «ял язава».
Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимринни ахтармишунрин институтдин директор хьайи рагьметлу Ф.Г.Кисриева 1957-йисуз Ахцегьа багъларин тежрибадин станция туькIуьрнай ва адан директорвиле рагьметлу А.Б.Букаров тайинарнай. Ада Ахцегьани Кьурукала 60 гектардив агакьна ичин ва чуьхверрин багълар, гьамамрал парникар арадал гъанай. И парникра лимонар, помидорар, афнияр битмишарзавай, гьар жуьредин цуьквер цанвай ва абур маса гузвай. Тежрибадин станциядихъ 100-дав агакьна куьлуь карч алай гьайванар, 100 куьнуь авай. Гьар йисуз и станциядин багъларай гьукуматдиз 350 тонндив агакьна ичер маса гузвай. Кьурукала яшамиш жезвай гьар са хизанди, и станциядай гьар вацра 70-100 манатдив агакьна мажибар къачузвай. Са гафуналди, гзаф хизанри и станцияда кIвалахиз, чпин кьил хуьзвай. Бес ихьтин илимринни ахтармишунрин станция Ахцегьа хьун райондин дамах тушни?
1990-йисара Советрин гьукуматдихъ галаз санал и станцияни чкIана. Гьа и йисуз станциядин хсусиятда авай чилер (Ахцегьани Кьурукала) Урусатдин хуьруьн майишатдин академиядин къарардалди Дагъустандин НИИСХ-дин ихтиярдиз вахкана. Са гафуналди, 33 йисан къене и чилер иесисуз хьанва. Дагъустандин НИИСХ-дин къуллугъчийри и чилерал 1990-йисалай къенин йикъалди илимдин гьич са кIвалахни кьиле тухузвач. Алай вахтунда Кьурукал хуьр еке хьанва. Майишатрин кьадар 155-дав агакьнава ва гьар са майишатда 2-3 хизан арадал атанва. Гьаниз килигна, чкадин агьалияр гзаф четин гьалара яшамиш жезва. Вучиз лагьайтIа, и хизанриз, чара хьана, кIвалер эцигдай чилер авач. Дагъустандин НИИСХ-дин хсусият я лугьуз, абуруз чилер пайзавач.
Дашдемир Шерифалиеван макъалада къейднавайвал, Ахцегь райондин кьил Абдул-Керим Палчаева гзаф хийирлу месэлаяр къарагъарнава. Абурухъ галаз санал виликан тежрибадин станциядин, менфят къачун тийиз, гадарнавай чилер, къанун-къайдадив кьадайвал чарар-цIарар туькIуьрна, цIийи кIвалер эцигиз кIанзавай хизанриз чара авунайтIа, хъсан жедай. Алай вахтунда Кьурукала хуьруьн совет авач, гьавиляй чкадин жемятдин хейлин месэлаяр, гьял тийиз, хъендик кумукьзава. 1983-йсуз къучагъви Мамедагъа Агьмедатаева инай-анай пулар кIватIна, Кьурукалаз Вини Къучагърин хуьряй 9 километрдин мензилдиз ракьун турбайра аваз булахдин яд гъанай. Адалай инихъ 40 йис алатнава. Алай вахтунда и турбайрай инлай-анлай муьрхъуь кьуна, тIеквер акъатнава, яд авахьзава. Гьаниз килигна, хуьруьз яд бес жезвач. И крар гъиле кьуна, вилик тухудай гьич са касни хуьре авач. Мамедагъа Агьмедатаевни рагьметдиз фена са шумуд йис алатнава. ИкI давам хьайитIа, са кьве йисалай хуьр цикай магьрум жеда. Абдул-Керим Палчаева и месэладизни фикир ганайтIа, гзаф хъсан жедай, хуьруьн жемятди адаз сагърай лугьудай.
Ахцегь райондин кьилиз жегьил пешекар Абдул-Керим Палчаев хьтин гъейратлу кас атунал зун пара шад я. Райондин виликан машгьурвал арадал хкунин, жемятдин яшайишдинни экономикадин важиблу месэлаяр гьялунин ва Ахцегьар шегьердиз элкъуьрунин игьтияж фадлай ава. За фикирзавайвал, муниципалитетдин цIийи кьилелай и ва хейлин маса месэлаяр гьялиз алакьда. Къуй вичиз Аллагьди къуватар гурай!
А.Агьмедагъаев, хуьруьн майишатдин илимрин кандидат
