Газетдин виликан са нумрада чна Москвада эндокринологиядин хиле зегьмет чIугвазвай чи ватанэгьли, вичин ери-бине СтIал Сулейманан райондин Курхуьрелай тир Мегьамедкерим Рагьимовахъ галаз шекердин диабетдикай (алай вахтунда дуьньядин гзаф уьлквейра, гьа гьисабдай яз Россияда, Дагъустанда и азардикди начагъбурун кьадар гзаф хьунихъ галаз алакъалу яз) суьгьбет-макъала кьилди чап авун хиве кьунай. Ингье чна гайи гаф кьилиз акъудзава…
ВОЗ-дин делилралди, къенин юкъуз шекердин диабетдикди дуьньяда гьар 10 секундда са кас рекьизва. Им санлай СПИД-дикди ва гепатитдикди рекьизвайбурулай гзаф я. Азар эхиримжи йисара «жегьил» хьанва, яни адакди жегьиларни гзаф начагъ жезва. Шекердин диабет инфаркт, инсульт, буьркьуь хьунал, дуркIунрин кIвалах къайдадикай хкатунал гъизвай кьилин себебрикай сад я.
— Малум тирвал, шекердин диабет инсулин гормондилай аслу яз арадал къвезвай азар я. Инсулин «куьлегдин» ролда къугъвазва, яни адан куьмекдалди шекер (глюкоза) инсандин бедендин клеткайриз физва. Шекердин диабет кьве жуьрединди ава. ИкI, 1-жуьредин диабет авайла, поджелудочный железадивай инсулин арадал гъиз жезвач. Углеводралди девлетлу тIуьн тIуьрла, ивидик шекердин кьадар артух жезва, амма адавай клеткайриз физ жезвач. Идаз гипергликемия лугьузва. Фикир тагана туртIа, и гьалди инсан комадиз ва кьиникьал гъида. 2-жуьредин диабет авайла, поджелудочный железадивай лазим кьадар инсулин арадал гъиз жезвач. Адан кьадар тIимилди яз, глюкоза клеткайрив агакьзавач. И чIавуз ивидик адан кьадар артух жезва.
Къенин юкъуз и жуьредикди начагъбурун кьадар гзаф я (яни шекердин диабетдикди азарлубурун кьадардин 80 % тешкилзава), — суьгьбетзава Мегьамедкерим Рагьимова. — Шекердин диабет арадал атун патал «триггерный фактордихъ» еке метлеб ава. Иник стресс, яргъалди сагъариз тежезвай азарар, ахвар тавун, пIапIрус чIугун, гьа гьисабдай яз ам чIугвазвай касдин патав гваз хьунни (пассивное курение), компьютердихъ яргъалди кIвалахун ва икI мад акатзава. Мадни, бедендал пи акьалтуни, дамарра ивидин гьерекат йигин хьуни, менфятлу тушир тIуьни ва физический активвал тахьуни и азардиз къулай шартIар тешкилзава. Ширинлухар гзаф тIуьналди, шекердин диабетдикди азарлу хьун мумкин туш, амма абур ишлемишуналди, инсандин бедендал пи акьалтун – им шекердин диабет арадал атунин себебрикай сад я.
Чи ватанэгьлиди и азардикди начагъбуруз чпин сагъламвилин гьал мукьвал-мукьвал ахтармишун меслят къалурзава. Сифте нубатда, абур шекердин диабетди арадал гъизвай чIуру нетижайрикай (диабетическая нефропатия –дуркIунрин кIвалах къайдадикай хкатун, диабетическая ретинопатия — вилерин сетчатка чIур хьун, диабетическая полинейропатия — чIехи пай вахтара кIвачериз хабар авачиз амукьун ва я абура иви къекъуьнин кIвалах зайиф хьун) хуьн патал герек я. Ихьтин ахтармишуник гликированный гемоглобиндин кьадар (3-6 вацра са сеферда) чирунни акатзава. Мадни, шекердин диабетдикди азарлубуру тIуьниз артух фикир гун лазим я: салан майваяр гзаф ишлемишун (клетчатка), яр-емиш (кьадардилай артух тушиз), белок ва углеводар (ширинлухар — къенфетар, тортар, пирогар, булкаяр, мурабаяр квачиз) тIуьн меслятзава. Кьилинди, физический активвал хьунихъ еке метлеб авайдал ада мадни фикир желбзава.
Агъадихъ чна Мегьамедкерим Рагьимова, шекердин диабетдихъ галаз алакъалу яз, вичин кIвалахда азарлуйри гзафни-гзаф хабар кьазвай суалриз ганвай жавабар, арадал къвезвай чIуру фикирар (мифы) гузва.
– Кьвед лагьай жуьредин шекердин диабет авайвиляй заз духтурди инсулин тайинарнава. Гила заз адалай аслувал жедани?
— Инсулиндилай аслувал хьун мумкин туш.
– За ширинлухар гзаф незва. Заз шекердин диабет жеда лугьузва. Дуьз гафар яни?
— Шекер ишлемишуни шекердин диабет арадал атуниз таъсирзавач. Амма, винидихъ къейднавайвал, ширинлухар (простые углеводы) гзаф ишлемишуникди бедендал пи акьалтун шекердин диабет арадал гъизвай себебрикай сад я.
– Эгер зи мукьва-кьилийрин арада шекердин диабетдикди азарлубур аватIа, гьар гьикI хьайитIани, зунни и азардикди начагъ жедани?
— АкI туш. Амма тухумда азар аваз хьун (наследственность) азар арадал гъизвай себебрик акатзавайди рикIелай ракъурна виже къведач. Гьаниз килигна, куьне незвай тIуьниз, физический активвал хьуниз, лазим кьадар вахтунда ахвар авуниз кьетIендаказ фикир гана кIанда. Шекердин диабетдикди азарлу тахьун патал жув стрессрикай хуьнихъни тIимил важиблувал авач. Ахтармишунри шагьидвалзавайвал, чIехи пай азарлуйриз шекердин диабет азар авайди чир жедалди вилик абуруз стресс хьанвайди, адалай кьулухъ азарди кьил хкажнавайди тестикь жезва.
– Заз ван хьайивал, инсандин беденда глюкозадин (шекердин) кьадар тIимилардай продуктар ава. Ибур дуьз гафар яни?
— Недай гьич са продуктдивайни ивидик квай шекердин кьадар тIимилариз хьун мумкин туш. Амма лазим кьадарда клетчатка ишлемишуни углеводар ивидик какахьунин кар (процесс всасывания) явашарда. Гьаниз килигна, шекердин диабетдикди азарлу ксариз кьилин тIуьн недай гьар сеферда клетчаткадалди девлетлу продуктар ишлемишун меслят къалурзава.
– Заз шекердин диабет ава ва нянин сятдин 6-далай кьулухъ тIуьн немир лагьанва. ИкI дуьз яни?
— Ваъ, дуьз туш. Сифте нубатда фикир гана кIанзавай кар ам я хьи, сагълам инсанрилай тафаватлу яз, шекердин диабет авайбурун чIулав лекьина гликогендин кьадар тIимил я. Гьаниз килигна, тIуьнрин арада яргъалди вахт хьуни инсандин сагъламвилиз зарар гун мумкин я. Гьа са вахтунда ксудалди вилик тIимил вахт амаз тIуьнни хъсан туш.
– Зун шекердин диабетдикди азарлу я. Гьаниз килигна, за лацу гъуьруьн фу незвач. И азар авайла, адакай зарар ава лугьуз ван атана. Дуьз гафар яни?
— АкI туш. ГьикI хьи, чIулав фан 25 граммдик лацу фан 20 граммдик кьван кьадар углеводар ква. Кьадардилай артух тушиз лацу фу ишлемишуникай зарар авач. Амма а кардал мадни фикир желбиз кIанзава хьи, палар (отруби) квай чIулав фалай тафаватлу яз, лацу фа ивидик шекердин кьадар садлагьана хкажда. Гьар гьикI ятIани, фу гзаф кьадарда ишлемишун меслятзавач.
– Заз шекердин диабет авайди якъин хьанва. Амма и азар хаталуди туш, ам сагъарунин лазимвал авач, гьикI хьи, ада зун инжиклу ийизвач, тIазвач. ИкI дуьз яни?
— Ваъ, эсиллагь дуьз туш. Шекердин диабет фендигар азар я. Кар кардай тефенмаз, ада вичикай хабар гудач. Ивидик шекердин кьадар гзаф тирди винел акъудайла, азардин вилик пад кьун тавун акьалтIай чIуру кар я. ГьикI хьи, сифтедай ада, вичикай хабар тагана, бедендин гзаф органар ва къурулушар барбатIзава. Гьа са вахтунда азардикай хабар хьанмазди, адан вилик пад кьадай серенжемрилай, яни ивидик адан кьадар виниз акъат тавуна хуьнилай (винидихъ къейднавайвал, диетадикай менфят къачуналди, уьмуьрдин активвал хуьналди) гележегда ада чIурудаказ таъсирун мумкин тир гзаф крарин (осложнения) вилик пад кьаз жеда. Ивидик шекердин кьадар тIимиларун патал тайинарнавай дарманрикай (санлай терапиядикай) вахтунда менфят къачун шекердин диабет авай инсанар патал гзаф важиблу я.
– Эгер зун шекердин диабетдикди азарлу хьайитIа, азардикай гьасятда чир жедачни бес?
— Шекердин диабетдин фендигарвал а кардикай ибарат я хьи, инсандин беден ивидик шекердин кьадар винизди яз яргъалди, гьатта йисаралди, лугьудайвал, кар кардай фидалди «кIвалахиз» алахъда. Гьавиляй гьар са касдиз чна, духтурри, вахтунда вичин сагъламвиликай фикирун меслятзава. Шекердин диабетдин, преддиабетдин вилик пад кьун патал гьар зур йисалай са сеферда хьайитIани, ивидик шекердин кьадар чирун лазим я.
– Заз ван хьайивал, виртIеди ва шекер эвеззавайбуру (сахарозаменители) ивидик шекердин кьадар хкажзавач, абур кIандай кьван ишлемишиз жеда. ИкI яни, тушни?
— Къарши яз, вирт ивидик фад какахьзавай углеводрик акатзава ва ада шекердин кьадар гьасятда хкажзава. Шекер эвеззавайбурукни (мисал яз, стевия) гзаф вахтара адетдин шекердик кьван углеводар кваз хьун мумкин я. Гьаниз килигна, шекер эвездайбур хкядайла, углеводрин кьадардиз фикир гун лазим я. Эгер гьар 100 граммдик углеводрин кьадар 1-2 яз хьайитIа, абур хъсанбур яз гьисабиз жеда.
– Шекердин диабет сагъариз жезвай азар я. Амма чаз адакай лугьузвач. Им дуьз фикир яни?
— Гьайиф хьи, къенин юкъуз шекердин диабет сагъариз тежезвай азар я. Ам БАД-ар (биологически активный добавки) акъудзавай ксари туькIуьрнавай къундарма я, чпин продукт маса къачурай лугьуз. Амма азардикай сагъариз хьайи лап тIимил дуьшуьшарни авачиз туш.
Къуй вири сагъ-саламат хьурай!
Рагнеда Рамалданова
