РикIел хкунин ва гъамлувилин югъ

«Дяве» гафуни инсандин гуьгьуьл гьасятда чIурда. Иллаки чи­ уьлкведин агьалийрин. Вучиз ла­гьайтIа, абу­руз Дуьньядин кьвед ла­гьай ва Ватандин ЧIехи дявейри­ Россия­дин­ саки вири халкьариз гьихь­тин телефвилер гъанатIа, азабар га­на­тIа, четинвилера тунатIа чизва. Ингье­ 82 йис я чна 22-июнь, Гитлеран­ Германияди, дуьньядин агъавал ийиз­ кIанзавай фашистри саки 5 йисуз кьиле тухвай инсафсуз, миллионрал­ди къурбандрин дяве рикIел хкиз. Чи уьлкведин ва адан вири­ халкьарин кьисметда къияматдиз, мусибат­диз элкъвей югъ. Ам, гьикьван вах­тар­ фейитIани, къе майдандиз экъечI­­завай цIийи фашист­ри Россия­диз, азад уьлкведин халкьариз акси гьикьван гьерекатар­ авур­тIани, тарихдин вакъиайриз­ ма­са ран­­гар гуз алахъайтIани, рикIе­лай фидайди­ туш. Душманриз я рейни гудайди туш.

Советрин халкьдиз Гъалибвал гъайи, немсерин кьушунар тармар авур ва Европадин халкьарни фа­шист­рин зулумдикай азад авур Яру аскерар къе лап тIимил аматIани, абурун кьегьалвилер тарихда амукьда. Идан гьакъиндай Россиядин Федерациядин вири регионра гьар йисуз Гъалибвилин сувар кьиле тухуз­вай гьалари шагьидвалзава. Европа­да мад фашистрин, нацистрин дестейри кьил хкажзавай вахтунда Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин­ ЧIехи дявейрин тарсар рикIелай алудна виже къвезвач. Амма ихьтин мурадар аваз США-ди, Евросоюзди цIийи дявейрик цIай кутазва, фашизм, терроризмдин гьерекатар кIвачел ахкьалдарзава. Абуру фагьумзавач хьи, чеб пашман жеда, чпин алчах фикирар кьилиз акъатдач.

1941-йисан 22-июндиз Гитлеран тапшуругъдалди Германиядин кьушунри Советрин Союздал вегьенай. Душманди Балтийский гьуьлелай ЧIу­лав гьуьлел кьван яргъи хьанвай сергьят хуьзвай чи частарал гьужумна. Гитлеран генералри лап кар алай кьушунар Шяуляйдин, Каунассдин, Гродне-Волындин, Рава-Русский ва Бродский терефрихъ рекье туна, амма пограничникри абуруз терсдаказ жаваб гана, душмандин гзаф аскерар, техника барбатIна. Хейлин чкайра пограничникри акси гьужумар хъувуна немсер кьулухъди, сергьятдилай анихъ хъфиниз мажбурна. Анжах са Шяуляйдин патарив фашистрин 300 танк тергна. 22-июндин нисинилай алатайла, чи пограничникриз куьмек яз Яру Армиядин кьушунарни атана. Женгер гьич фикирдизни гъиз тежедай хьтин къизгъинбур, гьужум-гьужумдин кIула авайбур тиртIани, чи пограничникри, ас­керри эхиримжи нефесдалди дяве ийизвайтIани, къуватар барабарбур тушир. Дяведин анжах са юкъуз чи зенитчикри душмандин 76 самолет барбатIна, 5000 немс есирда кьуна. Виликамаз гьазур хьанвай ва аскеррин, яракьрин, техникадин жигьетдай артуханвал авай душмандин хура акъвазун регьят хьанач. Яру Армиядин кьушунар кьулухъ чIугуниз мажбур хьана. Им 1941-йисан гатун варцарин гьакъи­къат тир. Ахпа вуч хьанатIа, Гитлера вичин чандиз вуч авунатIа, тарифзавай фашистрин кьи­лел гьихьтин мусибатар атанатIа, вири дуьньядиз акуна.

Къе ихтилат маса месэладикай­, Ук­раинадин миллетбазри, коллабора­­­цистри Ватандин ЧIехи дяве баш­ла­мишдалди вилик ва ахпани фашист­рин пацук Советрин гьукуматдиз гьикI акси кIвалах тухванатIа, агъзурралди советрин инсанар инсафсузвилелди къирмишнатIа, гьадакай я.

Украинадин  коллаборационизм – им нацистрин Германиядихъ галаз санал кIвалахзавай военный ва сиясатдин тешкилат я. Адахъ вичин вили ва хъипи рангарин пайдахни авай. Чкадин самоуправленидин органри ва полициядин частари адакай 1941-1942-йисара тамамвилелди менфят къачуна. Украинвийрин арада нацистрин гъилик вафалувилелди къуллугъзавай инсанар тIимил тушир. Абурун чIехи пайни Галициядин областдай тир. Советрин гьукуматди абурун хаинвилер архивра сир яз хвена, винел акъуднач. Гила общест­венностдиз раиж ийизва.  1943-йисан кьве вацра СС-дин «Галиция» тIвар алай гуьгьуьллубурун дивизиядик 80 агъзур кас экечIна. Абурукай 63 агъзур Львовдин округдай тир. Россиядин тарихчийрин ва немсерин командованидин делилралди, Германиядин терефдарар яз (вермахтда, СС-дин кьушунра, полицияда) 250 агъзур украинвиди къуллугъзавай. Абуру лап инсафсузвилелди инсанар (кьуьзуьбурни, дишегьлиярни, аялар­ни) къирмишзавай.

Ван хьайи гьар са кас къарсатмишдай зулум Украинадин повстанческий армияди (ОУН-УПА) 1943-йисан 11-июлдин йифиз авуна. Боевикар, жаллатIар РагъакIидай патан Украинада авай полякрин 150 хуьруьз гьахьна ва цIуд агъзурдалай ви­низ ислягь инсанар къирмишна. Украинадин миллетбазри чпин чилер­ фашистрин гъиле гьатнамазди къуват гьиссна. 1941-йисан июндилай УПА-дин жаллатIар партиядин, комсомолдин деятелар, советрин ас­керар, командирар ва гьакI чувудар, полякар терг авунив эгечIна.

Ихьтин хаин, алчах сиясатдиз миллетбазри 1939-йисалай къуллугъзавай. Боевикриз регьбервал гузвайбурукай садни Степан Бандера тир. Ада УПА-дин кIвалах Советрин Союздиз акси яз акъвазарна. ОУН-дик акатзавай саки вирида­ Бандерадин тереф хвена. Бандеради Краковда, Закарпатьеда, Ев­ро­пада авай миллетбазрин подпольеда авай тешкилатрихъ галазни алакъа хвена. Ада Галицияда ва Волында яракьламиш хьанвай бунтар къарагъариз гьазурвал акуна. Украинадин тарихчийрин­ делилралди, 1939-йисан эхирра ОУН-дин жергейра 12 агъзурдав агакьна членар авай. Андрей Мельник кьиле авай дестейри нацистрин Германиядихъ галазни алакъа хуьзвай.

Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила ОУН-дин боевикрин вилик эцигнавай везифа сад тир – Совет­рин Союздиз акси кIвалах ва таб­лигъат тухун. Гьа гьисабдай яз, командирар, политрукар рекьин, чкадин администрацийрин кIвалах къайдадикай хкудун, агьалийрин арада къалмакъал тун, армиядиз тухунин вилик пад кьун, аскеррин казармайрал, гарнизонрал, алакъадин идарайрал гьужумар авун, рекьер, муькъвер хъиткьинарун, транспорт тергун, кьулухъ чIугвазвай советрин кьушунриз жезмай кьван зиян гун. Тарихдиз ахьтин мисалар чизва хьи, УПА-дин дес­тейри, немсер агакьдалди, хуьрер кьазвай ва фашистриз рапортар гузвай. Ахпани абуру Яру Армиядин командиррин, аскеррин хизанар, хер хьанвай аскерар кьаз куьмекзавай. НКВД-дин къуллугъчияр, политрукар, командирар гъиле гьатнамазди, гуьл­ледиз акъудзавай. Къе тестикьарзавайвал, Украинадин миллетбазрихъ­ галаз кьиле фейи женгера Яру Армиядин 2100 аскер телеф хьана, 900 касдал хирер хьана. Бандитрин кьиле авайбурулай Львовдин, Ивано-Франковский, Тернополдин, Волындин, Ровенский областрин 26 районда советриз акси бунтар къарагъариз алакьна. Абуру чпин гъилик 11 район кутунвай.

1941-йисан 30 июндиз (дяве баш­­ламишай 8 йикъалай) Украинадин государство малумарзавай актуна кхьенва: «Украинадин чилел Украинадин инкъилабдин милли армия арадал гъизва, ада немсерин союзный армиядихъ галаз санал Москвадин оккупациядихъ галаз женг чIугвада…».

Ингье къе Украинади неинки са немсерихъ, гьакI «коллективный Западдихъ», США-дихъ галаз санал Россиядин государство барбатIун, вири халкь къирмишун патал дяведик кьил кутунва.

Советрин Союз чукIурайла, Ук­раинадин миллетчийриз акьван шад хьана хьи, абуру гъиле-гъил аваз Бандерадин, фашистриз къуллугъ авур армийрин пайдахар хкаж хъувуна ва ачухдиз Россиядиз акси, авайвал лагьайтIа, душманвилин гьерекатар ийиз башламишна. Идан гьакъиндайни Украинадин гьукум гужуналди кьуни, США-дин ва РагъакIидай патан гзаф уьлквейрин макьамдал кьуьл авуни, Россиядихъ майилвалзавай областар бомбайрин харцик кутуни успатзава.

Иосиф Сталиназ Украинадин миллетчийрин къастарикай хъсандиз хабар авай. Гьеле 1941-йисан 26-мартдиз Сталинан ругуд премиядин лауреат, алим, летчик Александр Яковлеваз нубатдин шабагь гудай мярекатдал авур вичин  рахунра Сталин миллетчийрин месэладални акъвазнай. Кьилди къачуртIа, ада лагьанай: «Неинки Украинадин­ миллетчияр, гьакI ахьтинбур гьина­ аватIани, лап кIевидаказ жазала­мишна кIанзавайди я. Вучиз лагьай­тIа, миллетчияр чи душманрин сифтегьан куьмекчияр я ва абурукай чазни, гьакI чпин халкьаризни душманвал, зиян хкатда. Ахьтинбурун къас­тар Советрин Союз пайи-паяр авун, кьилдин милли государствояр арадал гъун я. Ахпа гьабурни регьятдиз душмандин гъиле твадайвал».

Сталина мадни са камаллу ва гьахълу ихтилат авунай гьа вахтунда. «Тарихдин садавайни чIур тежедай делил я, украинвиярни урусар са халкь я. Амма миллетчийри абурун арада къал твазва, сад-садаз акси акъвазарзава. Им са чIавузни герек авачир ва рехъ тагана кIани кар я».

И гафарин гьахъвал къе Украинади вич тунвай лап чIуру гьалари субутзава. Гьар юкъуз женгера вишералди итимар, жегьилар рекьизва, хуьрер, шегьерар чукIурзава, амма США-дин балабандал кьуьлзавай Зеленскийдиз дяве акъвазариз кIанзавач. Дяве гьикI авуртIани куьтягь жеда, амма а чIавуз Украина амукьдани, амукьдачни лугьун шаклу месэладиз эл­къведа.

Нариман Ибрагьимов