Мугьаммед Элдарович Арзуманов – дуьдуьгдал, балабандал, кларнетдал, саксофондал, гьакIни фортепианодал къугъвазвай хъсан музыкант — чпин ери-бине Кьасумхуьрелай тир чи ватанэгьлияр — кьуьлерин рекьяй машгьур устад, алакьунар авай тешкилатчи ва бажарагълу педагог, рагьметлу Алисафтар Арзуманован ва машгьур манидар, рагьметлу Афият Арзумановадин хтул (абурун руш Эллададин хва) я. Элладади кьве йисуз  машгьур «Лезгинка» ансамблда балетдин артиствиле ва муниципалитетдин «Огни Дагестана» ансамблда балетмейстервиле кIвалахнай.

М.Арзуманов 1996-йисуз Дербент шегьерда дидедиз хьана. Кьуд йис хьайила, ам фортепианодал къугъваз гатIунна. Ругуд йис хьайила, ам диде-бубади музыкадин школадин фортепианодин отделенидик кутуна. 2011-йисуз шегьердин 3-нумрадин гимназияда 9-класс акьал­тIарайла, ам Дербентдин музучилищедик экечIна. Ина ада кларнетдин классдай чирвилер къачуна. Жаван устад вичин 14 йис тамам хьайидалай инихъ гуьгьуьллувилин ва тарсар гунин кIвалахдал активнидаказ машгъул жезва. Ада Дербент ва Махачкъала шегьеррин аялрин кIвалера, Махачкъаладин кьетIен аялрин школада кIел­завайбуруз кьуьлер чириз гатIунна. Къастунал кIевивилиз, тежер кьадар сабурлувилиз ва чIехи регьимлувилиз килигна, Дагъустандин ва Кавказдин халкьарин музыкадал рикI алай ам тIимил тушир нетижайривни агакьнава.

Дербентдин музучилищеда­ кIел­­­замаз адан рикIе дуьдуьгдал къугъваз чирунин мурад авай. Дагъустанда и рекьяй пешекар му­аллимар тахьуниз килигна, вичин чирвилер генани вини дережада аваз хкажунин мурад аваз, ада Дербентдай Бакудин Асеф Зейналлыдин тIварунихъ галай консерваториядин музыкадин кол­ледждин дуьдуьгдал къугъваз чирдай отделенидиз перевод вахчуз­ва. Ина Алибахыш муаллимдин­ гъилик ада вичиз дуьдуьгдал къугъ­­ваз чирна, и алатдал мугъа­матарни тамамарзава. И рекьяй тамам чирвилер къачун давамарун патал ам Уьзеир Гьажибегован тIварцIихъ галай Азербайжандин милли консерваториядиз гьахьна. Бакудин музколледждин 3-курсуна кIелдайла, Даггосфилармониядин сегьнедилай ада дуьдуьгдал тамамарай халкьдин авазар вирида пара хушдиз кьабулнай. Адаз вич ашукь хьанвай халкьдин алатдиз, адай акъатзавай рикIи кужумдай авазрин сесериз музыкадал машгъул тир жезмай кьван гзаф дагъустанвийри яб гана кIанзава. Ихьтин мураддалди ада дуьдуьгдал къугъваз жува-жуваз чирдай (самоучитель) ктабни акъуднава.

Са кьве гаф ктабдикай. Ана дуьдуьгдин тарихдикай ва алатди­кай, адахъ гьикI гелкъвена кIан­да­тIа меслятар, ухшар авай алатрин характеристикаяр ганва. Ктабдин къиметлувал мадни ам я хьи, ана (алатдин аппликатурадин таблицада), алатдал къугъвадайла, нотайрин яргъивал, паузаяр ва алат гъиле кьадай къайдани, тIекверал тупIар гьикI эцигдатIани къалурнава. Ктабдин чирвилер гузвай пай, дуьдуьгдал къугъваз жедай машгьур ва регьят авазрин нотаяр туналди акьалтIарнава.

Халкьарин дуствилин кIвале кьиле фейи ктабдин презентациядал  Дагъустандин халкьдин артист, РФ-дин искусствойрин лайих­лу деятель Хан Баширова ктабдин къиметлувал, ихьтин алатдал тамамдиз къугъваз жезвай музыкантрин кьадар тIимил жезвайди, гьелбетда, и карди къурхулувал кутазвайди, и жигьетдай Мугьаммеда авунвай кIвалах гьуьрмет ва тариф авуниз лайихлуди тирди къейдна.

— Мугьаммед гзаф хъсан гада, бажарагълу музыкант, вичин кIвалахдиз вафалу инсан я, — лагьана Россиядин культурадин фон­­дунин Дагъустанда авай отделенидин директор Луиза Гавриловади. — Дуьдуьг ЮНЕСКО-ди дуьньядин руьгьдин ирсинин материальный тушир объектрин сиягьда тунва. Гьеле и алатдал ашукь тир инсанар амай кьван, суьгьуьрдин ван авай дуьдуьгдин сес чи несилрин япара кими жедач.

Къейд авун лазим я хьи, 2020-йисуз ам, кIвалахдивай къерех тахьана, Волгограддин Гьуку­матдин культурадинни искусствой­­рин институтдин халкьдин худо­жественный яратмишунрин факультетдизни гьахьна. 2022-йисуз­ Мугьаммеда «Дружба народов» ис­кусствойрин школадин база­да­, Алисафтар Арзуманован тIвар­цIихъ яна, «Улыбка» тIвар алаз ин­­клюзивдин хореографиядин центр ачухна.­

— Зи рикIе фадлай авай мурад­ кьилиз акъудна, — лугьузва Му­гьам­меда. — Къе, рагьметлу зи чIехи бу­ба­дин тIварцIихъ галай центр ачух­на, за хиве кьунвай кьин кьилиз акъудайла, заз, далудаллай пар алатай кьван, регьят хьана. Ам ачухиз заз куьмек гайибуруз ва аялар зал ихтибарнавай диде-бубайриз за сагърай лугьузва. Им Россияда авай ихьтин сад лагьай центр я.

Ихьтин центр чи ватанэгьлиди Волгограддани ачухнава. Сагъламвилин мумкинвилер сергьятламиш хьанвай аялриз академический ансамблрин программайрай кьуьлер чирзава (ада умудзава, гележегда Россиядин маса регионрани ихьтин центраяр ахъайда). Ана вердишвилер къачузвай аялри конкурсра ва фестивалрани иштиракзава. ИкI, 2022-йисуз «Улыбка» ансамблди Пятигорск шегьерда кьиле фейи мумкинвилер сергьятламиш хьанвай инсанрин Вирироссиядин конкурс-фестивалда иштиракна. Ана аялрин коллектив «Милли кьуьл» ва «Алатрал яратмишун» номинацийрай 1-чкайриз ва «Халкьдин кьуьл» номинациядай Гран-Придиз лайихлу хьана.

Волгоградда кардик квай Азербайжандин милли культу­радин автономияди халкьарин­ арада дуствал, ислягьвал мягькемариз санал кIвалахунин кье­тIен лайихлувилерай, Россиядин халкьарин тарихдин ирс раиж авунай, халкьаринни миллет­рин культура мукьва авунай­ Мугьаммедаз «Дружба народов» общественный медаль гана.

Алай йисан февралдин вац­ра Шииратдин театрда Мугьаммедан яратмишунриз талукь мярекат шад гьалара кьиле фена. Ам кьиле тухвай теа­тр­дин директор Ариза Батыро­вадихъ галаз хьайи суьгьбетда Мугьаммеда вичин аял вахтар, кIелай йисар, вичиз алатрин сирер чирай, тарсар гайи муаллимар хушдиз рикIел хкана. Вичихъ авай гьар жуьредин дуьдуьгрин кьетIенвилерикай, вичин гъилик устадвал хкажзавай аялрин агалкьунрикай ихтилатна.

И йикъара ада регьбервал гузвай аялрин «Улыбка» ансамбл­ди Санкт-Петербургда «Россия — ра­дужная семья» лишандик кваз кьиле фейи сагъламвилин мумкинвилер сергьятламиш хьанвай яратмишзавай ксарин вири миллетрин фестивалда иштиракна. Къа­лурай нумрайрай ансамбль дипломдиз лайихлу хьана.

КьетIен аялрихъ галаз кIва­лах­завай чи бажарагълу ватанэгьлидихъ, музалатрин сирер чирзавай ус­таддихъ яратмишунрин рекье мад­ни чIехи агалкьунар хьун чи мурад я.

Къагьриман Ибрагьимов