ЧIал руьгьдин игьтияжар тамамарзавай алат, миллетдин ярж, ягь, намус я. ЧIала халкьдин меденият агакьнавай дережа, тарих, ирс, ацукьун-къарагъун, къилих, психология къалурзава. Гьар са  чIалахъ маса чIалари тикрар тийи­дай къайда-къанун, кьетIен рехъ ава. Абур инкар авуна виже къведач. Месела, урусдалди «ученик делал уроки» жумла, лезгидалди «аялди тарсар авуна» кхьин, лугьун дуьз туш. Гьайиф хьи, зал и гъалатI рагьметлу профессор Ражидин Гьайдарова сифтегьан классар патал акъуднавай букварда туьш хьана.

Аялди чIал кьабулна бейнида хуьзвай макъам са йисалай гатIунна кьуд-вад йисалди давам жезва. И вахтунда аялди кьазвай чIал ада уьмуьрлух рикIелай алуддач. А чIав аялди аялрин бахчада кечирмишзавай бередал ацалтзава. Инал фикирдиз халкьдин мисал къвезва: «Аял — кьепIинамаз, да­на епинамаз вердишара». Гьа­виляй, бицIекриз чIалан сирер чирунин месэла аялрин бахчайра зегьмет чIугвазвай тербиячийрилайни аслу я.

ГъвечIизамаз дидедин чIалан тIямрикай магьрум авур аял сифтегьан классдиз, я тахьайтIа, юкьван мектебдиз кам къачурла кIеве гьатзава. Гьавиляй дидедин чIал мектебда  чирун аялдиз вичи тухузвай залан пар хьиз жезва. Нетижада ада диде-бубадивай хайи  чIалан тарсарикай вич  хкудун истемишзава.

Алай вахтунда Урусатдин просвещенидин министерстводин кIе­лунрин планда гъвечIи халкьарин хайи чIалар сифтегьан классра чирун патал  са сят чара авунва. (Зур сят — чIалаз, зур сят — эдебиятдиз). Бубайри лугьудайвал, им вилериз руг ягъай мисал я. Къецепатан халкьарин чIалар (немс, ингилис, француз, испан ва мсб.) чирун патал сифтегьан классра (2-классдилай гатIунна) кьве сят тайинарнава гьар гьафтеда. ЧIехи классра – пуд сят. 5-классдилай гатIунна къецепатан кьвед лагьай чIални чирун теклифзава. И кар кьилиз акъудун патал гьукум гвайбуруз пулдин такьатрин гьайиф къвезвач.

Амма Ватандин итижар хуьн патал чпин чанар къурбанд ийизвай гъвечIи халкьарин векилрин хайи чIалар мектебра чирун патал пулдин такьатар кьенятзава. Бес им дерт, гъам чIугвадай кар тушни?

Гьукуматди чи чIалар хуьн патал артух фикир гузвач лагьана, чун гъилер куьрсна акъвазна кIандач.

Вилик-кьилик квай ксари, кичIе тахьана, талукь органриз шикаятар авуна кIанда. Шехь тавур аялдиз хур гун тийидайвал, шел-хвал тавунмаз крар вилик фидач. Чна чун гъейри чIаларин дуьньяда цIуруриз тун эсиллагь рази жедай кар туш. Жуван халкьдиз вафалу тахьай инсандикай маса халкьдиз кьегьал хкатдач.

Алай вахтунда  Дагъустандин мектебра кIелзавай лезги аялрин сан, статистикадин делилралди, 42 агъзурдалай алатнава. Амма лезги чIал мектебра чирзавай аялрин кьадар 37 агъзурдав агакьзава. 5 агъзур лезги балади чпин дидед чIал урус чIал яз гьисабзава. Азербайжан пата лагьайтIа, мектебра лезги тарс гун патал я муаллимар, я лезги ктабар гьатзавач. Советрин девирда Дагъус­тандин халкьарин чIаларал ктабар Дагучпедгизда акъатзавай, гила Санкт-Петербургда акъудзава. Бес кьадар­дин ваъ, хейлин гъалатIарни кваз. Телеканалдай халкьдин вилик рахун патал экъечIзавай гьар са лезгиди миллетдин чин, суьрет къалурзава. Са гаф лезгидал, пуд гаф урусдал лугьуз рахазвай лезгиди хайи чIалакай ягьанат ийизва.

«Бейтерефвилелди, къайгъу­дарсузвилелди дидед чIалав эгечI­завай  инсан вагьши я», — лагьанай урусрин гьикаятчи Константин Паустовскийди. Хайи чIалакай ягьанат авун хайи дидедикай, Ватандикай ягьанат, рахшанд авур мисал я. Вагьши инсан садрани медени жедач. И гафарикай куьне ибретдин тарс хкудур, играми ватанэгьлияр. Дидедин чIал квадарна, гъейри чIалакай даях кьазвай инсан садрани ватанперес жедач.

2000-йисуз къумукьрин шаир Бадрутдин Мегьамедова заз вичи дидед чIалаз таржума авунвай Шекспиран «Гамлет» драма — ктаб багъишна. Ктабдин сифтегьан чинал ада къумукь чIалал ихьтин гафар кхьенвай: «Мукаил стха! Кесиб чIалар авайди туш, чIал чин тийизвай кас вич кесиб я». Бадрутдин Мегьамедов, заз чидайвал, хайи чIалаз шиирралди кхьенвай драма-роман таржума авур Дагъустанда сад лагьай шаир-таржумачи я.

Милли дамах авачирдаз дидед чIалан, уймахдин, Ватандин, дидедин къадир жедач. Гьавиляй милли дамах авачир касдихъ ватанпересвални амукьдач. Дегь чIавуз лезгияр гъейри халкьарихъ галаз сих алакъада хьуниз килигна, чи чIалаз дегь чIаварилай инихъ маса чIаларай пара гафар атанва. Гьавиляй чаз гьи гаф лезги гаф ятIа, гьи гаф кьабулайди ятIа, чизвач.

Жуван чIала гаф аваз, маса чIалай гаф къачуна ишлемишун герек авачир кар я. Месела: чарх – араб гаф, шекер – туьрк гаф, дапур лезги гаф я. Ватан – араб,  перес – фарс, диге – лезги гафар я. Чна рахунра, кхьинра гьи гафар ишлемиш авуна кIанда? Гьелбетда, лезги гафар. Чарадан бармакдал ваъ, жуван фесдал дамахна кIанда.

Тифлис шегьерда хайи чIалаз бених эцигнава. Мектебдиз физвай аял адан патав фена, гуржи чIалаз вафалу жеда лагьана, кьин кьазва. Бес чаз хайи чIалан къадир мус жеда? Лезги чIал хуьн, вилик тухун патал зи меслятар, тек­лифар ихьтинбур я.

Сад  лагьайди, аялрин бахчайра бицIи балаяр дидед чIалан тIямрив вердиш ийин. Абурухъ галаз лезгидалди рахан. ЧIал чирун патал  лезги мисалар, мискIалар, махар ишлемишин.

Лезги писателар тир Къурбан­ Акимова «Лезги мисалар», Нариман Ибрагьимова «Лезги махар» ктабар чап авунва. Пакизат Фатуллаевади аялар патал вижевай  ктабар кхьена чапдай акъуднава. Абурукай садан тIвар  «Пси – пси псайди я». Эхиримжи йисара лезги-урус чIаларин са шумуд гафарган чапдай акъатнава. Майрудин Бабаханован, Къурбан Акимован, Саимат Юзбеговадин. Абурукай менфят къачун, аялриз дидед чIал чирун патал «Кард» журнал кхьихь.

Сифте чна мерез хьана ал­кIанвай азарлудаз ухшар тир дидед чIал сагъар хъийин, ахпа чIа­ла дегишвилер хутан!

ЧIалан генофонд артух авун патал вири нугъатрикай менфят къачун. Месела: лезги чIалал куьре нугъатда банкадиз лугьудай гаф авач, гьавиляй урус чIалан «банка» гаф ишлемишзава. Амма Ахцегь райондин хейлин хуьрера банкадиз  «берни» лугьузва. «Метро» гаф лезгидалди авач, амма Ахцегь райондин Ухулрин хуьруьн нугъатда адаз «рахъарар» лугьузва. Гьа и хуьруьн нугъатда «баррикада», «шлагбаум» гафар «дукъваз» гафуналди эвезнава…

ЧIал вилик тухун патал экспертрин комиссия тешкилна кIан­да. Комиссиядик  вири нугъатрин векилар кутун герек я. ЧIал хъсан чизвай савадлу ксар. Абуру гьар са гаф сафунай яна, майдандиз акъудун лазим я. Гьелбетда, лезги чIалан бине, диб куьре нугъат хьун герек я. А нугъатда гаф авачиз хьайитIа, маса нугъатрин гафарикай менфят къачуна кIанда.

Инсанди сифте гьи чIалал фи­кирзаватIа, адан дидедин чIал­ни гьам я. Къуй куьне сифте лезгидалди фикир ийиз, гаф мецелай алудиз хьурай! Амин. Мектебда лезги чIалан муаллимвиле кIвалахиз, «Лезги газет», журнал кхьин тийизвай, лезгидалди са макъала чапдиз акъуд тийизвай муаллимди гьихьтин тарсар гуда?.. И кардиз лезги чIалан муаллимри фикир ганайтIа хъсан жедай.

Лезги чIал дегь чIал я, адахъ дерин дувулар авайвиляй, къе ам сагъ яз ама. ЧIал хуьн чи виридан буржи я…

Ша чна Бакуда яшамиш жезвай журналист, шаир, гьикаятчи­, композитор, публицист, киносце­на­рист Седакъет Керимовадилай чешне къачун. Бакуда газетдин ре­дакция патал са утагъ кирида­ кьуна, жуван харжийрихъ «Самур» тIвар алай газет пуд чIалал акъуд­на, лезги хуьрериз физ, маса гуз къанни вад йисалай пара вахтунда лезги халкьдив агакьарун, «Сувар» ансамбль кардик  кутун, кьве кинофильм лезги чIалал арадал гъана­ раиж авун, азербайжан-лез­­ги­ гафарган чапдай акъу­дун, «КцIар ва кцIарвияр» чIехи ктаб акъудун, КцIар райондин хуьрери­кай видеофильм арадал гъун — бес им кьегьалвал тушни лезги тават­дин­? Бес а вахаз халкьдин патай­ чан аламаз са бених эцигун чи бур­жийрикай  сад тушни? Лезги­ халкьдин ирс, ивирар, руьгьдин девлетар хуьнин карда Имам Яралиева чIугвазвай зегьметарни, гьел­бетда, тариф авуниз лайихлу я.

Лезги халкьдин тIвар винеда хуьзвай гьар са лезгидиз аферин ва баркалла.

Мукаил Агьмедов